प्रतिभावंत ललित निबंधकार... खांडेकरांचे अभिजात ललित निबंध आपल्याला त्यांच्या विस्तृत अनुभव विश्वात घेऊन जातात, त्यांच्या तरल, कल्पनाशक्तीचे दर्शन घडवतात, आणि सुंदर भाषाशैलीने प्रभावित करतात. ते वाचत असताना आपल्या लक्षात येते, की प्रतिभासंपन्न ललित नबंधकाराला विषयांची कमतरता कधी जाणवतच नाही. कारण साध्या विषयातला अपेक्षित आनंद किंवा मोठा आशय शोधून काढणे हे कवीप्रमाणे लघुनिबंधकाराचेही कार्य असते. त्यामुळेच लोकांना क्षुद्र आणि निरर्थक वाटणाऱ्या विषयातलासुद्धा आनंद त्याला हळुवारपणे टिपता येतो आणि वाचकांपर्यंत पोहोचवता येतो. -अरविंद बोंद्रे ...Read more

एखादा विषय डोळ्यांसमोर ठेवायचा. त्या अनुषंगाने येणाऱ्या गोष्टींसह तो लिहायचा. असे काहीसे लघुनिबंधाचे स्वरूप असते. वि. स. खांडेकर लिखित ‘अजून येतो वास फुलांना’ हा लघुनिबंध संग्रह आहे. १९६४ ते १९७३ या कालावधीत लघुनिबंधांचा यात समावेश आहे. खांडेकरांपाश निबंधाच्या सुरुवातीलाच वाचकांना आपलंसं करण्याची विलक्षण हातोटी आहे. अगदी साध्या विषातूनही ते गहिरी जीवनमूल्ये समजावतात. खांडेकरी लिखाण म्हणताच आठवते ती ध्येयासक्ती, शब्दांची उधळण आणि पल्लेदार वाक्यरचना! मात्र या संग्रहाचे स्वरूप यापेक्षा काहीसे वेगळे आहे. एखाद्या नावावरून सुचणारे विचार यात आहेत. स्वप्नरंजन हा जीवनाचा आधार असल्याचे प्रतिपादन आहे. कुणाच्या उद् गारांवरून केलेले चिंतन आहे. म्हातारपणी वाटणाऱ्या भावनांचे वास्तव चित्रण दाखवतानाच खांडेकर भारतीयांच्या मानसिकतेचंही दर्शन घडवतात. मोठ्यांचे संदेश आणि लहान मुलांच्या गोष्टी अशी तारेवरची कसरत ते सहजपणे करतात. अद्भूत, अनुभवसंपन्न, वास्तवदर्शी, जीवनस्पर्शी म्हणून रामायणाला अधिक पसंती देतात. महाकाव्यातील नजरेआड झालेली पात्रे आणि दखलपात्रांच्या जीवनात न झालेल्या नाट्यमय घटनांचे अदृश्य धागे ते विणतात. जीवनाचा शोध, पूर्णत्वाचे अपूर्ण राहणे आणि नव्या दृष्टीचा आशावाद दाखवत खांडेकर आपले लेखन करतात. या संग्रहातील एकूण पंधरा लघुनिबंधात विषयवैविध्य आढळते. या निबंधांना साहित्यसोबत सामाजिक मूल्येही आहेत. कल्पनेचा रंगीबेरंगी विलास, चमत्कृती नर्मविनोद, उत्कट असणारा काव्यगुण यात आहे. खांडेकरांच्या या आधीच्या साहित्यात आढळणारी वैशिष्ट्यपूर्ण जीवनदृष्टी या संग्रहातही जाणवते. त्यांनी केलेले गूढ-गहीरे चिंतन विचार करण्यास प्रवृत्त करते. त्यांची काहीशी आत्मशोधक वृत्तीही यातून प्रगटू पाहते. डॉ. सुनीलकुमार लवटे हे या संग्रहाचे संपादक आहेत. ‘माणूसपणाचा शोध’ या प्रस्तावनेत ते त्यांचे मनोगत सांगतात. खांडेकरी शैलीचा अभ्यास करणाऱ्यांना हा संग्रहही उपयुक्त ठरेल. मुखपृष्ठाचे रेखाटन, त्यावरील प्राजक्ताची फुले ही पुस्तकनामाला साजेशी आहेत. लेखांचा क्रम व त्यांची मांडणी सुसंगत आहे. लालित्याबरोबर मार्मिकता घेऊ न येणारी ही फुलं जुनी असली तरी त्यांचा गंध मात्र अवीट आहे. -राधिका ...Read more

खांडेकरी निबंधाची मोहिनी... वि. स. खांडेकर यांनी लघुनिबंधांना प्रतिष्ठित केले. ना.सी. फडके यांच्या गुजगोष्टींनी त्यांच्याशी काही काळ पहिलेपणाचा वाद घातला. त्याचा निर्णय काहीही असो, खांडेकरांचे लघुनिबंध आजतागायत मोहिनी घालत आहेत हे नक्की. डॉ. सुनीलकुार लवटे यांनी संपादित केलेल्या ‘अजून येतो वास फुलांना’ या संग्रहातही ही मोहिनी आढळते. ती का असावी? दैनंदिन आयुष्यातील प्रसंग, अनुभवातील संपन्नता, दार्शनिकाच्या जवळ जाणारे भाष्य आणि बोलीभाषेतील संवाद यामुळे खांडेकरांचे लघुनिबंध टिकून राहिले असावेत. सध्याच्या आक्रस्ताळी धर्माभिमानी वातावरणात भारतीय संस्कृतीचे माहात्म्य संयमी वैचारिकतेत असल्याचे सांगणारे त्याचे लघुनिबंध महत्त्वाचे ठरावेत. पुराणकथांबद्दलचे चिंतन, कृतज्ञता भाव, मृत्युबद्दलच्या विविध भावना कायम राहणार असल्याने हे लघुनिबंधही कायम टवटवीत राहतील. ...Read more

कालप्रवाहाशी सुसंगत निबंध… लघुनिबंधांना साहित्यप्रकार म्हणून प्रतिष्ठा मिळवून देण्याचं वि. स. खांडेकर यांचं श्रेय रसिकांना कधी डावलता येणार नाही. खांडेकरांना जाऊन ३० वर्षे होत आली तरी त्यांच्या निबंधांची मोहिनी रसिकमनावरून उतरलेली नाही. रोजच्याच आयु्यातले प्रसंग, रोजच्याच बोलीभाषेतील संवाद आणि अनुभव संपन्नतेतून आकाराला आलेलं खांडेकराचं दार्शनिकाच्या जवळपास जाणारं भाष्य. हे सारं त्यांच्या लघुनिबंधांमधून प्रकर्षाने जाणवतं. काळासोबत लोकांचे प्राधान्यक्रम बदलतात असं म्हटलं जातं. लोक तांत्रिक प्रगतीमुळे अधि विशाल दृष्टीचे होत जावेत असा आपला समज असतो. आजच्या अनेकांना खांडेकर भाबड्या विचारांचे प्रतीक वाटतात. ‘एक चटका’ या निबंधाने खांडेकरांनी त्यांना चोख उत्तर दिले आहे. साधेपणा, सोज्वळपणा म्हणजे अंधश्रद्ध किंवा धार्मिक जुन्या समजुतींना कवटाळून बसणे, दैववादी होणे नव्हे. धर्म आणि भारतीय संस्कृती यांच्याबद्दलच्या अवास्तव कल्पनांना खांडेकरांनी या निबंधात खोडून काढले आहे. मात्र त्यात कोणताही आवेश वा संघर्षाचा पवित्रा नाही. भारतीय संस्कृतीचे माहात्म्य या संयमी वैचिारिकतेतच नाही का? म्हणूनच ३५ वर्षांपूर्वीचा हा निबंध आजच्या आक्रस्ताळी धर्माभिमानी वातावरणात महत्त्वाचा ठरतो. काळाच्या ओघात टिकून राहणारे तेच खरे साहित्य, या नात्याने खांडेकरांचे हे निबंध साहित्य म्हणून आजही वाचनीय ठरतात. दैववादी सदैव कुरकुरणाऱ्या माणसांबद्दल अनास्था, गांधीवादातून प्रेरित असलेली काटकसर, मृत्यूबद्दलच्या विविध भावना, पुराणकथांबद्दलचे सततचे चिंतन, कृतज्ञतेचा वेध घेण्याचा प्रयत्न या मानवी भावना तंत्रज्ञानाची कितीही प्रगती झाली तरी कायम राहणारच आहेत आणि म्हणूनच खांडेकरांचे निबंधही. ...Read more