Marathitalya sarvotkrusht pustakanpaiki ek.

इराकमध्ये उरुक येथे शिलालेखांमध्ये इसवीसनपूर्व ३००० पूर्वीची काही चित्रे सापडली होती. घसरगाडीपासून चाकांची गाडी कशी तयार झाली, तो प्रवास या चित्रांमधून समजतो. `होकायंत्राचा वापर` या प्रकरणात चीनमधील चमचा-थाळी या गमतीदार होकायंत्राचा सचित्र उल्लेख आहे या यंत्राला `सिनाम` असे नाव होते. इसवीसन पूर्व चौथ्या शतकात हे होकायंत्र चीनमध्ये वापरले जात असे. `दिशादर्शनास मदत करणारे यंत्र` असे त्याचे वणेन केले जाई. `विमाने, बलून आणि हवाई उड्डाण` या प्रकरणात भारद्वाज ऋषींचा संदर्भ आहे. वेदांतील यंत्रांचे उल्लेख एकत्र करून भारद्वाजांनी लिहिलेल्या `यन्त्र सर्वस्व` या ग्रंथात विमानांविषयीचे प्रकरण आहे. पूर्वसुरींनी विमानविषयक केलेल्या कामांची नोंद त्यात आहे. नारायणमुनी, शौनक, गर्ग, वाचस्पती, चाक्रायणी, व्योमयानयंत्र, यंत्रकल्प, यानविन्दु, खेट्यान, प्रदीपिका, व्योमयानार्क प्रकाश आदींच्या ग्रंथांचा त्यात समावेश असल्याची माहिती या पुस्तकातून मिळते. ...Read more

`विज्ञानाचा ऐतिहासिक ठेवा` मानवी जीवनाशी निगडित असलेल्या विज्ञानाच्या अनेक क्षेत्रांचा परामर्श या पुस्तकात घेण्यात आला आहे. यामध्ये वैद्यकीय उपचार, सौंदर्यसाधना, शिवणकाम/फॅशन, उद्यानशास्त्र, प्राणिसंग्रहालये, खेळ यांसारख्या अनेक क्षेत्रांचा समावेशआहे. विज्ञानाचा हा जो इतिहास उलगडत गेला तो आर्किऑलॉजी (पुरातत्व) आणि पॉलिएंटॉलॉजीच्या (पुराजीवशास्त्र) अभ्यासकांनी केलेल्या उत्खननातून पुढे आलेलया पुराव्यांतून! सर्व जगभरात झालेल्या उत्खननातून हेच लक्षात येतं की एखाद्या कृतीमागचे वैज्ञानिक तत्त्व माहीत नसतानादेखील मानवाच्या पूर्वजांनी केलेली प्रगती आपल्याला थक्क करणारी आहे. पुस्तकातील सुरुवातीची प्रकरणे वैद्यक आणि मानवी आरोग्याशी संबंधित आहेत. त्यामध्ये रुग्णांचे औषधोपचार, रुग्णालये, शस्त्रक्रिया, शस्त्रक्रियेची उपकरणे, प्राचीन औषधे, औषधांचे बाजार, कुटुंबनियोजन व कुटुंबनियोजनाची साधने यांसारख्या विषयांचा समावेश आहे. हजारो वर्षांपूर्वीदेखील वैद्यकशास्त्र किती प्रगत होते याची जाणीव आपल्याला ही प्रकरणे वाचत असताना होत जाते. प्लॅस्टिक सर्जरीतील ‘पेडिकल फ्लॅप’ या नावाने ओळखला जाणाऱ्या तंत्राच्या सूचना भारतीय वैद्यकशास्त्राचा जनक सुश्रुत याने आपल्या ग्रंथात त्यातील बारकाव्यांसह सांगितलेल्या आढळतात. प्राचीन भारतीय वैद्यकात ‘ऱ्हिनोप्लॅस्टी’ या आधुनिक तंत्राचा वापरही आढळतो. अगदी उत्तर अश्मयुगीन काळातही कवटी उघडून मेंदूवर यशस्वीरीत्या शस्त्रक्रिया पार पाडल्यानंतर एक व्यक्ती जगल्याचा पुरावाही आहे. आजच्या शल्यशास्त्रज्ञांना हेवा वाटेल इतकी उत्कृष्ट वैद्यकीय हत्यारे त्या काळी वापरली जात. प्राचीन काळात अद्ययावत रुग्णालये तर होतीच, त्याचबरोबर कृत्रिम दात, कृत्रिम अवयव, कुटुंबनियोजन यांसारख्या विषयातील तज्ज्ञदेखील इ.स.पूर्व काळात कार्यरत होते. सौंदर्यसाधनेत, प्रसाधन करण्यात, विविध प्रकारचे केसांचे टोप वापरण्यात प्राचीन काळातील स्त्रिया–पुरुष वाकबगार होते. मेसापोटेमियात चार हजार वर्षांपूर्वी साबण वापरला जात होता असे पुरावे आहेत. त्याच सुमारास धातूच्या आरशांच्या जोडीलाच काचेचे आरसे करण्याची कला खूपच विकसित झाली होती. नखे वाढविणे, रंगविणे, चेहरा गोरा दिसण्यासाठी शिशाची संयुगे वापरणे स्त्रियांमध्ये प्रचलित होते. वैयक्तिक स्वच्छता आणि सौंदर्य याविषयी रोमन साम्राज्यातील सर्वसामान्य नागरिकसुद्धा खूप काळजी घेत. दागिने करणे व ते वापरणे याबाबतीत प्राचीन काळातील लोक चांगलेच पुढारलेले होते. मौल्यवान दागिन्यांची नक्कल करून नकली दागिने, नकली रत्ने सर्रास वापरली जात. एवढेच नाही तर त्या काळातील जवाहिर्यांना वेगवेगळ्या हलक्या धातूंवर सोन्याचा मुलामा कसा द्यावा, याचंही तंत्र ठाऊक होतं. याच काळात वस्त्र विणण्याची कलाही विकसित झाली होती. त्या त्या हवामानात योग्य असे वस्त्रांचे प्रकार मानवाने निर्माण केले. सुमारे बावीस हजार वर्षांपूर्वी माणूस नेढं असलेल्या सुया वापरत असे. तागापासून, कापसापासून कापड विणले जात असे. इ.स.पू. ३००० च्या आसपास रेशीम उत्पादनासाठी रेशीमकिडे पाळले जात असलयाचे पुरावे उपलब्ध आहेत. वस्त्रांच्या बरोबरच फॅशनचीही सुरुवात झाली. बिकिनीची फॅशन दोन हजार वर्षांपूर्वी अस्तित्वात होती यावर आपला आज विश्वास बसणार नाही. वनस्पतीशास्त्राचादेखील तेव्हा पद्धतशीर अभ्यास झाला होता. प्राचीन काळात उद्यानशास्त्र अतिशय प्रगत असल्याचे दाखले मिळतात. सुमारे दोन हजार वर्षांपूर्वी रोमचं वैभव तिथल्या विविध प्रकारच्या बगीच्यांमध्ये मोजलं जात होतं. या बागा अगदी शास्त्रशुद्ध पद्धतीने निर्माण केल्या जात. ‘झाडे लावा, देश वाचवा’ ही घोषणाही प्राचीन काळातलीच! प्राणिसंग्रहालयेही प्राचीन काळापासून अस्तित्वात होती. प्राणी पाळले जात होते, तशीच प्राण्यांसाठी राखीव अरण्येही होती. विविध प्रकारचे खेळ, त्यांच्या स्पर्धा यांचा उगमही इ.स. पूर्व काळातीलच! चष्मे, छत्र्या, तंबाखू याही आपल्याला मिळालेल्या पुरातनकालीन देणग्याच आहेत. तर असा हा उत्खननशास्त्र आणि पुरातनशास्त्राच्या साहाय्याने सिद्ध झालेल्या अतिशय रंजक आणि ज्ञानात भर घालणारा असा विज्ञानाचा इतिहास! इतिहास हा फक्त राजे, युद्ध, सनावळ्यांचा नसतो तर प्रत्येक विषयाच्या मागे पूर्वजांचे जे संशोधन व कर्तृत्व असते त्याचाही असतो. हा विज्ञानाचा इतिहास आपल्यापुढे या पुस्तकाद्वारे सहज उलगडत जातो. एरवी बऱ्याच जणंना कंटाळवाणा वाटणारा ‘इतिहास’ हा विषय अगदी वेगळ्या स्वरूपात आपल्यासमोर येतो. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे यातील प्रत्येक लेखाला दिलेली उत्तम चित्रांची आणि सुस्पष्ट रेखाटनांची जोड. उदा. सुश्रुताने वर्णन केलेलया नाकाच्या प्लॅस्टिक सर्जरीची रेखाचित्रे, आरशात बघून ओठ रंगविणाऱ्या इजिप्शियन युवतीचे रेखाचित्र. या चित्रांतील रेखांकनामुळे लेखकाला जे सांगावयाचे आहे त्या माहितीचे आकलन वाचकाला अगदी सहजपणे होते. विविध विषयांच्या विभागवार मांडणीमुळे वाचनाची लयही चांगली सांभाळली गेली आहे. उत्कृष्ट छपाई, चंद्रमोहन कुलकर्णींचे विषयाला अनुरूप असे आकर्षक मुखपृष्ठ ही पुस्तकाची आणखी एक जमेची बाजू. दर्जेदार प्रकाशनासाठी प्रसिद्ध असलेल्या मेहता प्रकाशनाने साप्ताहिक मार्मिकमधील निरंजन घाटे यांची ही वाचकप्रिय लेखमाला पुस्तकरूपाने प्रकाशित केल्याबद्दल धन्यवाद! मार्मिकमधील निरंजन घाटे यांची ही लेखमाला न वाचलेल्या वाचकांना या पुस्तकामुळे वेगळ्याच वाचनानंदाचा लाभ होईल! ...Read more

माहिती तंत्रज्ञान हा आज परवलीचा शब्द आहे पण याची सुरुवात साडेचार हजार वर्षांपूर्वी झाली. मानवी संस्कृतीत एक काळ असा होता की एका गावाची माहिती दुसऱ्या गावाला जात तेव्हा ही माहिती जाई. पण सांगणारा त्यात मालमसाला भरत असे. उत्खननानंतर समोर आलेल्या चिजा थ्क करतात. त्या काळात मानवी संस्कृतीची ही केन्द्रे बहुतेक सर्वत्र सारखीच होती, मध्यभागी देवळे, त्याभोवती वस्ती, बाहेर तटबंदी, तटबंदीच्या बाहेरून संपत्ती यायची. कधी ती गाई, बैल, शेळ्या, मेंढ्या, तर कधी धान्याच्या स्वरूपात. हिशोबात गोंधळ नको म्हणून विशिष्ट वजनाची चांदीची वळी वापरत. १ चांदीचे वळे • २शेळ्या • १ बुधला मध, चांदीची दोन वळी • सवत्स गाय, असा हिशोब. या हिशोबातूनच त्या काळातील माहिती तंत्रज्ञान जन्माला आहे. मालाच्या भावबदलांची नोंद, उधारी हे सर्व चिखलाच्या चौकोनी अशा तुकड्यात खुणा करून ठेवत. त्यातून भौमितिक लिपी जन्मली.विशिष्ट खुणांना विशिष्ट अर्थ येताच भाषेचे प्रमाणीकरण झाले. त्यामुळे वेगवेगळ्या भूभागातून शहरात येणाऱ्याना आता ही शहरी भाषा शिक्षण त्यातली माहिती पोचवणे, हिशोब ठेवणे या गोष्टींची माहिती करून घेणे आवश्यक झाले. ही माहिती ओल्या विटांवर कोरली जाई. ती आज साडेचार हजार वर्षांनीही उपलब्ध आहे. या विटालेखात रोजचे हिशोब, विद्यार्थ्यांसाठी पाठ्यपुस्तके, धार्मिक आज्ञा, व्यवहारविषयक कायदे, गणित सोडविण्याच्या पद्धती असे मानवी व्यवहारांचे दर्शन घडते. दळणवळण, रस्ते, जलमार्ग, नकाशे, जहाजे, किल्ले व शस्त्रे, तटबंदी-रणगाडे, युद्धसाधने-धरण-कालवे-शेतीची अवजारे यांची माहिती वाचकाला खिळवते. पूर्वजांनी असंख्य भव्य आणि भक्कम बांधकामे हजारो वर्षे टिकली. या काळात ही बांधकामे कशी केली? हे आपण करून बघावे, असे काही मंडळींना वाटले आणि बीबीसीने त्यांना आर्थिक मदत केली. या प्रकल्पात मूळ आराखडे आणि चाचण्या करताना सर्व आधुनिक तंत्रे वापरण्यात आली. या प्रकल्पात आपले पूर्वज किती बुद्धिमान होते, हे लक्षात आले. आजचे युग, आधुनिक अभियांत्रिकी, कमाल दर्शविणारी तंत्रज्ञानाची रूपे ही पूर्वजांच्या अनुभवसिद्ध ज्ञानाची व प्रयोगशीलतेची द्योतके आहेत. पूर्वजांच्या भक्कम पायावर आजच्या तंत्रज्ञानाचा डोलारा उभा आहे. काळाच्या ओघात लोप पावलेल्या या प्राचीन तंत्रज्ञानाची ओळख आकर्षक शैलीत देऊन निरंजन घाटे यांनी फार मोठी कामगिरी बजावली आहे. ...Read more