मानवी संस्कृतीला हजारो वर्षांची परंपरा आहे. मानवाने प्रगत बुद्धिमत्तेच्या जोरावर इतर प्राण्यांवर मात करीत पृथ्वीतलावर आपले साम्राज्य प्रस्थापित केले आहे. चंद्रावर यशस्वी स्वारी ही अविश्वसनीय घटना ठरावी इतकी थक्क करणारी झेप मानवाने घेतली आहे. या सर्व हत्त्वाच्या टप्प्यांचा आढावा विज्ञान लेखक निरंजन घाटे आणि डॉ. प्रमोद जोगळेकर यांनी यशस्वीरीत्या आपल्या पुस्तकात घेतला आहे. त्यांनी लिहिलेल्या ‘असे घडले सहस्त्रक’ या पुस्तकाद्वारे सर्व स्तरातील वाचकांसाठी ज्ञानाचा खजिनाच उपलब्ध झाला आहे. त्यामुळेच हे पुस्तक संग्रही ठेवावे असे आहे. अश्मयुगात मानवाची वर्तणूक माकडाप्रमाणे होती. शिकारीसाठी त्याने हत्यारे विकसित केली. गुहांमधून तो चित्र काढू लागला. पाळीव प्राणी मानवाबरोबर राहत असल्याचे पुरावे आठ हजार वर्षांपूर्वी मिळाले. अश्मयुगानंतर लोहयुग आणि कास्ययुग आले. भारतात आर्यांचे, तर चीनमध्ये झौ साम्राज्य विस्तारले. याचा थोडक्यात आढावा पुस्तकात घेण्यात आला आहे. इसवी सन एकपासून ते एक हजारपर्यंत आणि एक हजारनंतरच्या प्रगतीचा टप्प्याटप्प्याने आढावा घेतल्याने वाचकांचा गोंधळ होत नाही. सात लाख वर्षांपूर्वीचा मानवी इतिहास काय होता, सत्तर हजार वर्षांपूर्वी त्यात काय बदल झाला, सन एक ते आजपर्यंत त्यात काय प्रगती झाली, हे दर्शविणारे पाच अत्यंत उपयुक्त तक्ते पुस्तकात आहेत. मानवी खाद्यपदार्थ पेये आणि स्वयंपाकाची साधने या पहिल्या प्रकरणात उजेडाची साधने, शेती व्यवसाय, दागदागिने, विवाह आणि नातेसंबंध, तत्त्वज्ञान, चलन तसेच व्यापार उदीम यावर प्रकाश टाकण्यात आला आहे. मानवी इतिहासात गणिताला मोलाचे स्थान आहे. गणिताची ही महती लक्षात घेऊन त्यासाठी स्वतंत्र प्रकरण पुस्तकात आहे. कालगणना कधी सुरू झाली, खगोलविज्ञान, भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र, तसेच या शास्त्रांचे मूलभूत नियम यांची माहिती या प्रकरणात दिलेली आहे. वैद्यकशास्त्राने माणसांच्या आयुष्याची दोरी आणखी बळकट केली आहे. वैद्यकशास्त्राच्या प्रगतीची संक्षिप्त ओळख करून देण्यात आलेली आहे. राजकारण आणि शासनप्रणाली एकमेकांशी निगडीत आहे. टोळी ही सर्वांत प्राचीन सामाजिक रचना होती. सन तीस हजारमधील अश्मयुगीन समाजरचना साधी होती. ताम्रयुगात वसाहती वाढीस लागल्या. पार्लमेंट मूळ फ्रेंच शब्द आहे. त्याचा अर्थ बोलणे असा आहे. रोम हे सन ५१० मध्ये प्रजासत्ताक बनले. लोकशाहीचा (डेमॉक्रसी) उदय अथेन्समध्ये सन ५०५ मध्ये झाला. डेमॉक्रसी हा शब्द डेमॉस (लोक) आणि क्राटॅस (सत्ता) या दोन ग्रीक शब्दांपासून तयार झालेला आहे. अशी ज्ञानात भर घालणारी माहिती प्रत्येक पानावर असल्याने पुस्तकाची वाचनीयता वाढली आहे. स्थापत्य आणि अभियांत्रिकी हा आपल्या प्रगतीचा पाया आहे. इजिप्तचे पिरॅमिड, चीनची अजस्त्र भिंत, बॅबिलॉनचे तरंगते बगीचे, ताजमहाल हे अभियांत्रिकीचे मानबिंदू आहेत. अभियांत्रिकीच्या प्रगतीशील इसवी सन पूर्व ३२०० ते इसवी सन ९९० पर्यंतचे टप्पे दर्शविणारा तक्ता या प्रकरणात आहे. याशिवाय, जगातील सर्वांत उंच रचना, बोगद्यांच्या लांबीची प्रगती, पूल तसेच धरणांच्या आकारातील प्रगती यांचीही माहिती चौकटीत दिलेली आहे. यावरून लेखकांनी किती कष्ट घेतले याची कल्पना येते. वाहतुकीची साधने, संभाषण आणि माध्यम ही प्रकरणेही वाचनीय आहेत. शांती ही मानवी समाजाला दुर्लभ आहे. धर्म, स्वार्थ यावरून तंटे, युद्ध ठरलेली आहेत. दोन व्यक्तींमधील वादाचे पर्यवसान दोन समाजांतील युद्धात होत गेले. १२०व्या शतकात खिश्चन आणि मुस्लिम यांच्या धर्मयुद्धात अनेक हत्यारे, यंत्रे वापरली गेली. त्यात उल्टाह यंत्राचा समावेश आहे. ही माहिती या पुस्तकातच मिळते. युद्धात पूर्वी वापरली जाणारी शस्त्रे ते आजच्या अत्याधुनिक विध्वंसक शस्त्रांची माहिती युद्ध या प्रकरणात दिली आहे. पहिली तलवार आणि चिलखत १८५० वर्षांपूर्वी इजिप्तमध्ये वापरली गेले. बंदुका आणि तिची दारू तेराव्या शतकात वापरात आली, यांसारखी सामान्यज्ञान वाढविणारी माहिती पुस्तकात पदोपदी आहे. एका वेळी जास्तीत जास्त बळी मिळवण्याच्या पराक्रमा (?) बरोबरच विरामचिन्हांचाही इतिहास लेखकांनी दिला आहे. पुस्तकात कृष्णधवल रेखाटने व छायाचित्रांचा वापर केलेला आहे. त्यांच्या खाली ओळीत वेगळी माहिती दिली आहे. सेक्सटंट हे ताऱ्यांचा वेध घेणारे यंत्र, तुर्कस्तानातील एफ्सस येथील प्राचीन रस्ते, मोहेंजोदोडोतील प्राचीन स्नानगृह, २४ ऑक्टोबर १९२९ला न्यू यॉर्क शेअर बाजार कोसळल्यानंतर जागतिक पडझडीला सुरुवात झाली. त्यावेळी उठलेला जनक्षोभ, दरवर्षी वीस लाख लोक मक्केची यात्रा करतात, खिश्चन, इस्लाम आणि बौद्ध धर्मानंतर हिंदू धर्माचा क्रम लागतो आदी माहिती देणाऱ्या छायाचित्रांचा यात समावेश आहे. प्रत्येकानेच वाचले पाहिजे, असे हे पुस्तक आहे. -डॉ. बाळकृष्ण शेलार ...Read more

मानवाच्या थक्क करणाऱ्या प्रगतीचा पट मानव हा सर्वात बुद्धीमान प्राणी आहे, असे म्हटले जाते, ते उगाच नव्हे. मानवाच्या उत्क्रांतीचा नि संस्कृतीचा प्रवास पाहिला, तर या विधानात अतिशयोक्ती मुळीही नाही, याची खात्री पटते. एकेकाळी गुहेत राहणारा मानव आता अंतराात पोचतो, ही बाब वाटते तितकी साधी नाही. गेल्या काही हजार वर्षांमध्ये मानवाने सर्वच क्षेत्रात उन्नतीची नवनवीन क्षितिजे गाठली. मग ते अगदी स्वयंपाकाच्या साधनांचे क्षेत्र असो, की वैद्यकीय क्षेत्र. मानवाच्या प्रगतीच्या या पटाचा आढावा निरंजन घाटे आणि डॉ. प्रमोद जोगळेकर यांनी,‘ असे घडले सहस्त्रक’ या पुस्तकात घेतला आहे. माणूस अग्नीचा वापर पूर्वापार करत आला आहे. पण, आता गॅसबर्नर सर्रास वापरला जातो. हे एका रात्रीत घडलेले नाही. डिश वॉशर, मायक्रोवेव्ह ओव्हनने स्वयंपाकघरात प्रवेश केला. आदिमानव चरबीचे दिवे जाळत असे. मग वायूवर चालणारे दिवे आले. नि नंतर विजेचे दिवे. स्वयंपाकघराचा, घरांचा, रस्त्यांचा चेहरा-मोहरा मानवाने लावलेल्या शोधांनी आमूलाग्र बदलला. जे स्वयंपाकघरात झाले, तेच शेतीत झाले. शेतीसाठीही नवनवीन यंत्रे विकसित झाली. कपड्यालत्त्यांतही वैविध्य आले. टोप्या आल्या, स्टॉकिंग्ज आले. वैद्यकशास्त्रातही मानवाने भरारी घेतली. शरीराच्या रचनेच्या अभ्यासापासून कितीतरी शोध घेतला, असे म्हटले पाहिजे. माणसापाशी हे जे कुतूहलाने शोध घेण्याची उर्मी असते, त्यामुळेच तो सतत प्रगती करत राहतो. रक्तगटांच्या अस्तित्वाचा शोध, डी.एन.ए च्या रचनेचा शोध, शस्त्रक्रियांच्या पद्धती, सार्वजनिक आरोग्यासाठीची सजगता हे सारे क्रमश: घडत गेले. या साऱ्यांमागचा मूळ उद्देश हा माणसाचे जीवन अधिकाधिक सुखी, निरामय करणे हाच असावा. या सगळयाचा वेध लेखकांनी पुस्तकात घेतला आहे. पुस्तकात विविध भाग आहेत. मानवी खाद्यपदार्थ, पेये, स्वयंपाकाची साधने, गणित, वैद्यकशास्त्र आणि शल्यचिकित्सा, राजकारण आणि शासनप्रणाली, स्थापत्य आणि आभियांत्रिकी, वाहतुकीची साधने, युद्ध आणि संभाषण व माध्यम असे ते विभाग. त्या त्या विभागात, त्या त्या क्षेत्रातील प्रगतीचा पट लेखकांनी उलगडून दाखविला आहे, नि तो खरोखरच थक्क करणारा आहे. युद्ध हे एकेकाळी केवळ ताकदीच्या जोरावर होई. मग तलवारी आल्या, घोडेस्वार आले, पुढे तेही मागे पडले नि बंदुका, तोफा, रणगाडे, विमाने, क्षेपणास्त्रे आली. ही सारी प्रगती एका अर्थाने तंत्रज्ञानामुळे झाली. अर्थात, युद्धाची खुमखुमीही वाढती राहिली आहे, हा त्यातील वाईट भाग. संभाषण - संवाद माध्यमांतही क्रांती व्हावी नि दुसरीकडे युद्धाची खुमखुमीही वाढावी, हा एका अर्थाने विरोधाभास म्हणायला हवा. पण, एकूणच प्रत्येक क्षेत्रात सतत पुढे जात राहण्याचा मानवाचा जो प्रयत्न राहिला आहे, त्याचे फलित म्हणून, मानवाने गगनभरारी घेतली आहे. या साऱ्याचा आढावा लेखकांनी घेतला आहे. पुस्तकात लेखकांनी आढावा धावता घेतला असला, तरी त्यात प्रगतीचे टप्पे दुर्लक्षित राहणार नाहीत, याचीही काळजी घेतली आहे. त्यामुळेच, अगदी बारीकसारीक गोष्टींचादेखील उल्लेख ‘प्रगतीच्या प्रवासवर्णनात’ या पुस्तकात आढळतो. हे पुस्तक सिद्ध करताना संदर्भ एकत्र करण्याचे मोठे क्लिष्ट काम लेखकांना करावे लागले असणार. या मेहनतीची प्रचिती पुस्तकाच्या पानोपानी येते. अनेक ठिकाणी चित्रे, छायाचित्रे, तक्ते यांनी पुस्तकाची रंगत वाढते. प्रस्तावनेत लेखकांनी म्हटल्याप्रमाणे, ‘माणसानं अल्पकाळात घेतलेली झेप थक्क करणारी आहे. ती इथे एकत्रित बघायला मिळेल.’ पुस्तकाचे मुखपृष्ठ चंद्रमोहन कुलकर्णी यांनी तयार केले आहे. तेही वेधक. ...Read more