आशयापेक्षा अभिव्यक्तीला महत्त्व… ‘अश्रू आणि हास्य’ हा वि. स. खांडेकर यांचा कथासंग्रह पुनर्मुद्रित स्वरूपात १९९५ मध्ये प्रसिद्ध झाला. त्यातील कथा १९३० ते ४० या दशकातल्या आहेत. १९२५ ला त्यांनी कथालेखनाला प्रारंभ केला. त्यावरून या कथा उमेदवारीच्या काळाल्या आहेत, हे स्पष्ट होते. सामान्यत: एका पुस्तकाला पुरतील एवढ्या कथा उमेदवारीच्या काळातल्या आहेत, हे स्पष्ट होते. सामान्यत: एका पुस्तकाला पुरतील एवढ्या कथा संग्रहित करून सात-आठ कथासंग्रह झाले. त्यात बऱ्या वाईट, रसिकांनी डोक्यावर घेतलेल्या आणि लाथाडलेल्या सर्व कथा एकत्रित होत गेल्या. असे खांडेकर म्हणतात. त्यांची विशिष्ट पद्धतीनं जुळणी करून ‘कालची स्वप्ने’ ‘आजची स्वप्ने’, ‘चंदेरी स्वप्ने’ आणि ‘अश्रू आणि हास्य’ असे चार कथासंग्रह त्यांनी सिद्ध केले. ‘अश्रू आणि हास्य’ हा कथासंग्रह प्रथम १९४१ मध्ये प्रसिद्ध झाल्याची नोंद आहे. त्याला जोडलेल्या ‘दोन शब्द’ खाली ११ मे १९४९ हा दिनांक नोंदलेला आहे. तो द्वितीयवृत्तींचा असावा आणि आता प्रसिद्ध झालेले पुनर्मुद्रण (तिसरी आवृत्ती) असावे. त्याला प्रकाशकांनी मात्र द्वितीय आवृत्ती म्हटले आहे. या कथासंग्रहात पूजास्थान (१९३०), तीन नंबरची खुर्ची (१९३१), मुके प्रेम, हवालदाराचां सत्याग्रह, करुण कथा (१९३२), सुपारीचे खांड, माया, मुकटा आणि फॅन्सी पातळ (१९३४), शिकार, जुना कोट, दोन चित्रे (१९३६), मिस कांचन, देव कुठे आहे? (१९४०) अशा १३ कथा आहेत. त्या कालक्रमानुसार छालेल्या नसल्या तरी खांडेकरांनी ‘दोन शब्द’ मध्ये मांडलेल्या काही विधानांचे परीक्षण करण्यासाठी वरील कालबद्ध मांडणी केली आहे. आपल्या कथासंग्रहात ‘अश्रू’चे (गंभीर कथांचे) प्रमाण जास्त असून, ‘हास्या’चे (खेळकर विनोदी कथांचे) प्रमाण कमी आहे, असे ते म्हणतात. हास्यात्मक कथा म्हणून ‘सुपारीचे खांड’, ‘हवालदारांचा सत्याग्रह’, ‘करुण कथा’, ‘मिस कांचन’ आणि ‘दोन चित्रे’ यांचा उल्लेख त्यांनी केला आहे आणि उर्वरित कथांना अश्रूपूर्ण (गंभीर कथा) मानावे असे सुचवले आहे. त्यांची कथनसूत्रे तपासली, तर त्यांतल्या काही हलक्या-फुलक्या आशयाच्या आणि खेळकर मांडणीच्या (हास्याचा आत्मा असलेल्या) अशा वाटतात. ‘मिस कांचन’ या कथेत नटीऐवजी स्वयंपाकिणीचा सत्कार वर्णन केला आहे. अप्सरा पिक्चरचे मालक भय्यासाहेब मुंबईहून मॅनेजर भगवंतरावांना फोनवरून मिस कांचन येत असल्याचे कळवतात. प्रत्यक्षात ती मुंबईतच पळवली जाते आणि नटी होण्याची हौस असलेली स्वयंपाकीण गावात पोहोचते. तिचे स्वागत, सत्कार, मुलाखत आदी सोपस्कार भगवंतराव घडवून आणतात. ‘सुपारीचे खांड’ या कथेत निर्व्यसनी मास्तर धोतर नेसण्यासाठी कमरेवर सुपारीचा वापर करतो. ते रहस्य बनवले आहे. बढतीसाठी ‘हवालदार’ गावात नाटकाचं पोस्टर डकवणाऱ्यास, संतती प्रतिबंधक गोळ्या मागवणाऱ्या भलंभटजीला आणि त्याच्या बायकोला छळतो. ‘करुण कथे’च्या शोधात विठ्ठलरायांच्या जीवनातली धमाल वर्णन केली आहे. ‘दोन चित्रे’मध्ये एकाच चित्रकाराने रेखाटलेल्या दोन चित्रांच्या निमित्ताने सरदार इंगळ्यांनी केलेले संस्कृतीवरील भाष्य आहे. ज्या कथांना खांडेकर अश्रूपूर्ण (गंभीर कथा) म्हणतात; त्यातरी त्यांच्या कोटिबाज शैलीमुळे वाचकांवर गांभीर्याचा, परिणाम उणावतो. ‘मुके प्रेम’ मध्ये पत्नीचे निधन झाल्यावर एक महिन्याने कामावर हजर झालेल्या पोस्टमनचा पहिला दिवस वर्णन केला आहे. त्याच्या दु:खाबद्दल कुणीही सहानुभूती दाखवत नाही. शेवटी तो आपल्या मुक्या मुलाजवळ ते व्यक्त करतो. ‘माया’ कथेतले वडील आपल्या उपवर मुलीला स्थळ शोधल्याची व लग्न ठरवल्याची खोटी आशा पत्र लिहून लावतात. आपल्या या कृतीचं समर्थनंही करतात. ‘देव कुठे आहे?’’ या कथेत ‘चिमण्यात देव आहे सांगणारे बाबा बाळ्याला जप्तीच्या कामगिरीवर घेऊन जातात. जप्तीग्रस्त माणसांमध्ये ‘देव’ बाबांना दिसत नाही. त्यामुळे देव चिमण्यात आहे आणि माणसात नाही, अशी बाळ्याची समजूत होते. ही चमाकृती दाखवून ही कथा संपते. आपल्या कथांमधून निरनिराळे प्रयोग करण्याची क्षमता खांडेकरांनी दाखवली आहे. ‘तीन नंबरची खुर्ची मध्ये सं. सौभद्र नाटकाच्या कथानकाचा वापर आहे. ‘मुकटा आणि फॅन्सी पातळ’ या कथेत महाराष्ट्रकवी यशवंताचे काव्यगायन व त्यांच्या प्रतीक्षा’ व ‘आई’ या कवितांचा उपयोग समर्थकपणाने केला आहे. ‘करुण कथा’मध्ये न. चिं. केळकरांच्या ‘सविंकल्प समाधी’चा साभिप्राय उल्लेख आहे. ‘शिकार’मधील पती-पत्नी प्रत्यक्ष बोलण्याऐवजी ‘डायऱ्या’वाचून परस्परांना जाणतात. ‘माया’मध्ये पत्रलेखन आहे. त्यांची प्रयोगशीलता काळानुरूप स्वागतार्ह वाटते. तथापि सर्वच कथांमधील ‘वास्तव’ मात्र आजच्या कथेच्या वाचकाला तकलादू वाटण्याची शक्यता अधिक आहे. १९२५ ते १९४० या काळाला खांडेकरांनीही मराठी कथेचा पहिला बहर म्हटले आहे. त्यातली त्यांची कथा सखोल जीवनदर्शन घडवत नाही. त्यांच्या जोडीला त्या काळात ना. सी. फडके, य. गो. जोशी आदी कथाकारही लेखनप्रवृत्त झाले होते. त्या सर्वांच्या कथांचे स्वरूप समान आणि मर्यादाही सारख्याच आहेत. वास्तविक याच काळात दिवाकर कृष्ण कथालेखन करीत होते. त्यांच्या आणि खांडेकरांच्या कथांमध्ये कुठलाही अनुबंध अथवा देवाणघेवाण दिसत नाही. पाश्चात्त्य साहित्यात कथालेखन हा धंदा झाल्याचे खांडेकरांनी म्हटले आहे. त्याचा परिणाम त्यांच्या कथेवर झाला असावा, असे वाटू लागते. या काळात य. गो. जोशी ‘शेवग्याच्या शेंगा’ ‘वहिनींच्या बांगड्या’ यांसारख्या आशयसंपन्न कथा लिहित होते. त्यांची दखल खांडेकरांच्या कथेने घेतलेली दिसत नाही. प्रारंभीच्या ‘दोन शब्द’मध्ये खांडेकरांनी आपल्या कथालेखनाची वैशिष्ट्ये व वाटचाल आणि काही कथांच्या जन्मकथा सांगितल्या आहेत. इथे ते संपन्न आशय, प्रभावी जीवनदर्शन आणि कथात्मक गुणवत्तेची जेवढी तरफदारी करतात ती त्यांच्या संग्रहातल्या प्रत्यक्ष कथांमध्ये आढळत नाही. आशयापेक्षा अभिव्यक्तीच्या पिंजऱ्यात त्यांनी स्वत:ला बंदिस्त करून घेतल्याचा भास होतो. आपणच आपल्या कथांचे ‘कठोर टीकाकार’ झालो आहोत असे ते १९४९ मध्ये म्हणत असले, तरी ‘दोन शब्द’मध्ये कथांची भलामण केली आहे. नुसता ‘चमकृती’ हा मुद्दा पटविण्यासाठी मुद्दाम ओ हेन्रीच्या ‘दि कॉप अँड दि अ‍ॅन्थेम’ या कथेचा विस्तृत आशय विशद केला आहे. मराठी कथेच्या पहिल्या बहरातील कथांचे परीक्षण आजचे कथा निकष लावून करणे यथोचित होणार नाही. कारण साहित्यिकाचे व्यक्तिमत्त्व समकालीन समाजातून घडत असते. व्यक्तीच्या विकासाला मर्यादा असतात आणि समष्टीचा विकास अव्याहत होत राहतो. म्हणून या कथासंग्रहातले मानवी संबंध, भावनाभिव्यक्तीच्या पद्धती, मूल्यसरणी या गोष्टी आज तकलादू वाटतात, असे म्हणण्याऐवजी कालानुरूप वाटतात असे म्हणणे श्रेयस्कर आहे. -विजय काचरे ...Read more