नाट्यप्रवासाचा मागोवा... मराठी रंगभूमीच्या इतिहासात ‘ललितकलादर्श’ या नाट्यसंस्थेचे महत्त्वाचे योगदान आहे. संगीतसूर्य केशवराव भोसले यांनी स्थापन केलेल्या या संस्थेची जबाबदारी भोसले यांच्या पश्चात बापूराव पेंढारकर यांनी पाहिली. पेंढारकर यांच्यानंतर त्ांचे सुपुत्र, अभिनेते-गायक भालचंद्र पेंढारकर यांनी संस्थेची धुरा वाहिली. भालचंद्र पेंढारकर यांनी संस्थेची परंपरा जपत उत्तमोत्तम नाटके सादर केली. त्यांच्या या नाट्यप्रवासाचा मागोवा ‘जपून टाक पाऊल’ या पुस्तकात घेण्यात आला आहे. मात्र हे पुस्तक पेंढारकर यांचे आत्मचरित्र किंवा ‘ललितकलादर्श’चा इतिहास नाही. पेंढारकर यांच्या या नाट्यप्रवासाच्या आठवणींचे लेखन ज्येष्ठ साहित्यिक वपु काळे यांनी केले आहे. वपुंचे वडील आणि ज्येष्ठ नेपथ्यकार पु.श्री. काळे यांनी ‘ललितकलादर्श’साठी अनेक वर्ष नेपथ्यकार म्हणून काम केले होते. संस्थेच्या सुवर्णमहोत्सवाच्या निमित्ताने पुश्रींनी ‘ललितकलेच्या सहवासात हे पुस्तक, तर संस्थेच्या हीरक महोत्सवाच्या निमित्ताने वपु यांनी या पुस्तकाचे लेखन केले आहे. माझा मुलगा ज्ञानेश याला माझ्या नाट्यप्रवासातील काही अनुभव सांगावेत, त्यापासून निघणारा बोध कथन करावा एवढाच हेतू मनात धरला होता. पण त्यालाही काय सांगावे आणि काय सांगू नये, यालाही अपरिहार्य मर्यादा पडल्या. म्हणूनच माझे हे यथासांग चरित्र नव्हे की तपशीलवार इतिहास नव्हे, पण मला जे काही सांगायचे होते ते वसंतराव काळे यांनी अत्यंत समरसतेने शब्दबद्ध केले असल्याचे भालचंद्र पेंढारकर यांनी पुस्तकाच्या प्रारंभी म्हटले आहे. ‘जपून टाक पाऊल’ या पुस्तकात एकूण २८ प्रकरणे असून या सर्व प्रकरणांमधून ‘ललितकलादर्श’ आणि भालचंद्र पेंढारकर यांच्या आठवणींचा पट वपुंनी आपल्या खास शैलीत उलगडला आहे. ज्ञानेश हा अवघा सहा वर्षांचा असताना साहित्य संघाच्या ‘हाऊसफुल्ल’ झालेल्या सभागृहात ‘नारद’ म्हणून केलेला प्रवेश, त्याने गायलेले ‘रमरमण श्रीरंग जय जय’ हे गाणे आणि तेव्हाची आपली अवस्था हा प्रसंग पेंढारकर यांनी ‘ज्ञानेशनं मला स्वर दिला’ या प्रकरणात सांगितला आहे. सातत्याने मोठ्या भूमिकांचा अट्टहास धरण्यापेक्षा साध्या भूमिकेतसुद्धा माझी छाप हमखास पाडून दाखवेन, एकदा नाटक हाच व्यवसाय आपण पत्करायचा ठरल्यानंतर भूमिका हाच व्यवसाय आपण पत्करायचा ठरल्यानंतर भूमिका करणं हा त्या व्यवसायाचा धर्म आहे. अर्थात, एखादी भूमिका पत्करल्यानंतर आपल्या व्यक्तिमत्त्वाचीच कुचेष्टा होणार असेल, तर ती भूमिका पत्करू नकोस. एखादी भूमिका शेवटी व्यवहार म्हणून तू पत्करणार असलास, तर उगीचच एखाद्या संस्थेच्या चालकाचा जीव टांगून ठेवू नकोस. व्यवहार साधला जाणार असेल, तर पटकन हो म्हणत जा आणि मनाचा असा सरळपणा दाखवून त्या चालकाची चिंता कमी करत जा. आपलं महत्त्व वाढवायचं असतं ते प्रत्यक्ष रंगभूमीवर, प्रेक्षकांसमोर. आपण निर्माण केलेली प्रत्येक कलाकृती गाजेलच असे नाही, पण ‘गृहस्थ’ म्हणून नैतिकतेच्या या काही मर्यादा तू सांभाळल्यास तर ‘माणूस’ म्हणून तू किती श्रेष्ट ठरशील याला मर्यादा नाही, नटाचा व्यवसाय म्हटल्यानंतर रंगभूमीशी निष्ठा ठेवलीच पाहिजे. रंगभूमीवर एकदा प्रवेश केला की इतर सर्व गोष्टींचा विसर तुम्हाला पडलाच पाहिजे, वैयक्तिक हेवेदावे विसरलेच पाहिजेत, असा सल्लाही पेंढारकर यांनी दिला आहे. नाट्यसंस्था चालवायची म्हणजे ‘नारद’ ही भूमिका प्रत्यक्ष जीवनातही करावी लागते. ती यशस्वी होण्यासाठी भांडवल म्हणून निष्कपट हेतू आणि ज्याच्यावर हा प्रयोग करायचा त्याची गुरूकिल्ली अशा दोन गोष्टींची माहिती असणे गरजेचे आहे. याविषयी अधिक माहिती देताना पेंढारकर यांनी ‘पंडितराज जगन्नाथ’ या नाटकाच्या वेळची गोष्ट सांगितली आहे. ‘ललितकलादर्श’ संस्थेतर्फे सादर झालेल्या अनेक नाटकांच्या निमित्ताने संस्थेशी जोडले गेलेले विविध लेखक, कलाकार यांच्या आठवणींनाही पेंढारकर यांनी उजाळा दिला आहे. व्ही. शांताराम यांच्या ‘राजकमल’मध्ये काम करताना आलेला अनुभव, ‘ललितकलादर्श’ संस्थेसाठी काम केलेले छायाचित्रकार, व्यवस्थापक आणि गायक यांच्याबद्दलही त्यांनी कृतज्ञता व्यक्त केली आहे. गोविंदराव पटवर्धन यांची बोटे ऑर्गनवरून फिरायला लागली की स्वरांचा धबधबा सुरू होतो, बाहेर जेव्हा ‘हाऊसफुल्ल’चा बोर्ड लागतो तेव्हा प्रेक्षक फक्त खुर्च्याच अडवतात, पण आख्खं थिएटर ‘हाऊसफुल्ल’ वाटतं ते गोविंदरावांचा ऑर्गन सुरू झाल्यानंतर, प्रेक्षकांनी व्यापून उरलेल्या जागेचा कण आणि कण व्यापून खऱ्या अर्थानं ‘हाऊसफुल्ल’ करण्याची ताकद इथे दोन हातात आली आहे. जीवनातला एखादा क्षण हा असा असतो. बाकी सगळे क्षण मावल्यावरच उगवले होते, असं ध्यानात येतं, भविष्यकाळ भूतकाळात जमा झाल्यावरच त्याला वर्तमानकाळ नावाची अवस्था होती हे जाणवतं. अशी काही वपुशैलीतील वाक्येही पुस्तकात आहेत. भालचंद्र पेंढारकर आपल्या मुलाला (ज्ञानेश) नाट्यप्रवासातील कडू-गोड अनुभव सांगत आहेत, नाट्यव्यवसायाविषयी मार्गदर्शन करत आहेत, अशा प्रकारे पुस्तकातील सर्व लेख लिहिले आहेत. – शेखर जोशी ...Read more