असंख्य ज्ञानक्षेत्रांची ओळख करून देणारे पुस्तक... कौन बनेगा करोडपतीमुळे सध्या सामान्य ज्ञान किंवा आपल्या नेहमीच्या सोप्या मराठीत जनरल नॉलेजला एकदम बरकतीचे दिवस आले आहेत. करोडपतीच्या चालीवर इतर नटांचेही तसेच कार्यक्रम चालू झाले आहेत. हे सगळे कार्यक्र न चुकता पाहून आणि विविध नियतकालीकांनी तत्परतेने सुरू केलेले जनरल नॉलेजचे स्तंभ वाचून करोडपती बनण्याची स्वप्ने बघणारे लोक घरोघर आहेत. या असल्या जनरल नॉलेजमधून कदाचित माहिती वाढत असेल, पण ज्ञान वाढत नाही. ‘यू.एफ.ओ. म्हणजे काय,’ या प्रश्नाच्या उत्तरातून अनआयडेंटिफाईड फ्लार्इंग आब्जेक्ट हे त्या शब्दाचं दीर्घरूप म्हणजेच उडत्या तबकड्या एवढीच माहिती मिळेल; पण उडत्या तबकड्या ही काय भानगड आहे, हे अजिबात कळणार नाही. आणि प्रश्नोत्तरांच्या असल्या ठरीव कार्यक्रमांमध्ये बसूदेखील शकणार नाही असं ज्ञानाचं क्षेत्र तर अफाट आहे. उदाहरणार्थ, माणसांच्या अंगावर प्राण्यांप्रमाणे केस का नसतात? कुत्री झोपण्यापूर्वी स्वत:भोवती वर्तुळाकार का फिरतात? जाड माणसं अधाशी असतात का? उचकी कशामुळे लागते? पैसा कसा जन्मला? बेडूक फक्त चिखलात राहतात का? या झाल्या आपल्या सभोवतालच्या जगात हरघडी दिसणाऱ्या घटना. शिवाय आज आपल्या नित्य परिचयाच्या झालेल्या, पण दोन-तीनशे वर्षांपूर्वी अस्तित्वातच नसलेल्या वैज्ञानिक शोधांबद्दलचे ज्ञान, ऐतिहासिक काळापासून आजपर्यंत सतत घडत असलेल्या घटनांबद्दलचे ज्ञान, मानवाच्या काही स्वभावैशिष्ट्यांचे ज्ञान, असे ज्ञानाचे क्षेत्र सतत वाढतच जाते. एखाद्या क्षेत्राबद्दलचे ज्ञान आपण मिळवायला लागलो की लक्षात येते, आपले अज्ञानच अफाट आहे. म्हणूनच न्यूटनसारखा महान शास्त्रज्ञही एकदा म्हणाला होता की, मी आजवर मिळवलेले ज्ञान म्हणजे ज्ञानाच्या अफाट पसरलेल्या सागराच्या काठावरचा वाळूचा एक कण आहे. विविध विषयांवर सतत लिखाण करणारे सुप्रसिद्ध स्तंभलेखक निरंजन घाटे यांचे प्रस्तुत ‘जिज्ञासापूर्ती’ हे पुस्तक म्हाजे माणसाला नेहमीच कुतूहल वाटणाऱ्या विविध क्षेत्रांमधल्या नाना प्रकारच्या ज्ञानाचा संग्रह आहे. या पुस्तकात दिलेली माहिती वाचल्यानंतर केवळ प्रश्नोत्तरांच्या पोपटपंचीपेक्षा बराच जास्त, बराच सखोल असा ज्ञानाचा खजिना वाचकाला मिळतो. अर्थात या सखोलतेला मर्यादा आहेच. लेखक सर्वसामान्य वाचकासाठी लिहितो आहे. त्यामुळे त्या वाचकाला पचेल, रुचेल, ज्ञानाबरोबरच त्याचं मनोरंजनही होईल, त्या त्या विषयातले वाचकांचे कुतुहल वाढून त्या विषयावरचं आणखी मोठे आणि तपशीलवार पुस्तक वाचण्याची इच्छा वाचकाच्या ठायी निर्माण होईल, अशा रोखाने हे लेखन केलेले आहे. दाढीचा इतिहास, वस्तऱ्यांचा इतिहास, कोलंबसाने अमेरिकेचा शोध लावला, इजिप्तची प्रसिद्ध राणी क्लिओपात्रा, येशू खिस्त खरोखरच खिसमसच्या दिवशी जन्मला का? असे ऐतिहासिक विषय यात आहेत. पृथ्वीचे दिवसेंदिवस तापत जाणारे वातावरण, पृथ्वीवर येणारे हिमयुग, प्लास्टिकचे प्रदूषण, ट्रान्झिस्टर, मंगळावरची सजीव सृष्टी, चंद्रावरचे पाणी, विश्वाचे वय असे वैज्ञानिक विषय आहेत. माणसाच्या अंगावर केस नसणे, माणसाच्या अंगावर रोमांच उभे राहणे, माणसाला टक्कल पडणे, माणसाला गुलाबाचे फूल सर्वाधिक आवडणे असे मानवी वर्तनाशी संबंधित विषय आहेत. आपले हे विश्व : म्हणजे कल्पनातीत चित्रविचित्र वस्तूंचा एक अफलातून अजबखाना आहे ही गोष्ट जिज्ञासापूर्तीमधल्या तऱ्हेतऱ्हेच्या विचित्र गोष्टी वाचल्यावर अधिकच पटू लागते. अशा विचित्र गोष्टी आणखी माहिती करून घ्याव्यात आणि आपले सामान्य ज्ञान अद्ययावत करावे अशी जिज्ञासा वाचकांच्या मनात निर्माण होते. आपल्याकडची शिक्षणपद्धती ही पोटार्थी माणसे निर्माण करते. आपल्याला विविध प्रकारचे, विविध क्षेत्रांचे ज्ञान मिळावे ही माणसाची नैसर्गिक इच्छा या शिक्षण पद्धतीत मारून टाकली जाते. या शिक्षणपद्धतीचा कर्ता लॉर्ड मेकॉले याचे तेच उद्दिष्ट होते. म्हणून तर स्वातंत्र्य मिळून पन्नास वर्षे झाल्यानंतरही आमच्या समाजात ज्ञानवंतांपेक्षा पोटभरून लोकच जास्त आहेत. युरोप आणि अमेरिका आमच्यापेक्षा प्रगत आहेत याच्या अनेक कारणांपैकी एक महत्त्वाचे कारण म्हणजे तिथल्या समाजाची अफाट ज्ञानपिपासा. तिथल्या शाळा-महाविद्यालयांमधून अक्षरश: असंख्य ज्ञानक्षेत्रांचा सखोल अभ्यास सतत सुरू असतो. त्यांचे वैज्ञानिक चंद्रावर पाय ठेवतात हे उगीच नाही. आमच्याकडचे हुशार लोक चंद्राची तुलना आपल्या प्रेयसीच्या मुखड्याशी करण्यातच सगळी बुद्धी वाया घालवीत असतात. अशा पोटभरू मानसिकतेतून वाचकाला बाहेर काढून त्याला असंख्य ज्ञानक्षेत्रांची ओळख करून देणारे, त्या ज्ञानक्षेत्रांबद्दलचे कुतूहल त्यांच्या मनात जागवून आपल्याला आवडेल त्या क्षेत्रात आणखी खोल शिरण्याची इच्छा त्याच्या मनात जागवणारे असे हे पुस्तक आहे. मुखपृष्ठ, मांडणी, मुद्रण आदी तांत्रिक बाबी उत्कृष्ट. मेहता पब्लिशिंग हाऊसची आणखी एक उत्तम, दर्जेदार निर्मिती. -मल्हार कृष्ण गोखले ...Read more

बहुविध विषयांमधील ‘जिज्ञासापूर्ती’... जिज्ञासा हा मनुष्यस्वभावाचा अविभाज्य भाग आहे. प्रत्येकाला सतत काही ना काही प्रश्न पडत असतात. ते विज्ञानाशी संबंधित असतात, इतिहासाशी, भूगोलाशी वा संस्कृतीशी नि प्रश्न पडला की त्याचे उत्तर शोधण्यासाठी तो धडपडतो. अा सर्व जिज्ञासूंसाठी निरंजन घाटे यांनी ‘जिज्ञासूपूर्ती’ नावाचे पुस्तक लिहिले आहे. केवळ प्रश्न नि त्याचे ठोकळेबाज उत्तर असला हा प्रकार नव्हे. तर साठ वेगवेगळ्या प्रश्नांची उत्तरे देताना त्या विषयाशी निगडीत अन्य माहितीही घाटे देतात. घाटे हे आघाडीचे विज्ञानलेखक असले तरी प्रस्तुत पुस्तकात केवळ विज्ञान विषयकच माहिती आहे असे नव्हे. म्हणजे प्राणवायू कोठून येतो, हे सांगतानाच घाटे दुसऱ्या एखाद्या प्रकरणात ‘दाढी महात्म्य’ ही सांगतात. पृथ्वीच्या वातावरणाच्या वाढत्या तापमानापासून मंगळवार सजीव आहेत की नाही, येथपर्यंत बहुविध विषयांना लेखकाने स्पर्श केला आहे. नोबेल पारितोषिक सर्वांना ठाऊक असते; पण इग्नोबल पारितोषिकाविषयी या पुस्तकात वाचायला मिळेल. इव्हच्या ‘सफरचंदा’च्या गोष्टीतील. अन्वयार्थ ते उलगडून दाखवितात. येशू खिस्ताचा जन्म २५ डिसेंबर नव्हे, तर जुलै किंवा ऑक्टोंबरमध्ये झाला असावा, असा अभ्यासकांचा कयास आहे, त्याविषयी ते लिहितात (पृ. ७९) तेथेच ट्रान्झिस्टरने जग बदलल्याचे दाखलेही देतात. (पृ. १११) विषयांमधील वैविध्यतेमुळे प्रत्येकाला त्यात आपल्याला हवे ते काही ना काही अवश्य मिळेल. जिज्ञासूंना आपली जिज्ञासापूर्ती झाल्याचा अनुभव येईल. ...Read more