‘केशवसुत : काव्य आणि कला’ या वि. स. खांडेकर संपादित पुस्तकाची पहिली आवृत्ती १९५६ साली निघाली होती. आता ही दुसरी आवृत्ती आलेली आहे. लेखक किंवा कवी जसजसा जुना होत जातो, तसतसे त्यांच्याकडे कळत नकळत तरुण वाचकांचे दुर्लक्ष होण्याचा संभव असतो. सर्वसामान्यवाचक वर्तमानकाळांत रंगलेला असतो. जुन्या अभिजात साहित्याशी त्याची ओळख नसू शकते. म्हणून जुने श्रेष्ठ साहित्य सामान्य वाचकांपर्यंत नेण्याच्या उद्देशाने खांडेकरांनी ‘आगरकर : व्यक्ती आणि विचार’ तसेच ‘वा. म. जोशी : व्यक्ती आणि विचार’ ही पुस्तके संपादित केली होती. त्यानंतरचे त्यांचे ‘केशवसुत : काव्य आणि कला’ हे तिसरे पुस्तक आहे. खांडेकरांनी केशवसुतांच्या कवितांपैकी ६५ कविता या पुस्तकात समाविष्ट केलेल्या आहेत. काही कवितांच्या सरसतेच्या दृष्टीने संक्षेप केलेला आहे. केशवसुतांनी मराठी कवितेला नवीन वळण लावताना जे विविध प्रयोग केले, त्याची कल्पना यावी म्हणून काव्य गुणांच्या दृष्टीने मध्यम असलेल्या काही कवितांचाही समावेश करण्यात आलेला आहे. खांडेकरांच्या प्रस्तावना अभ्यासपूर्ण असतात, पण विद्वज्जड नसतात. तसेच काही पुस्तकांची प्रस्तावना वाचनीय आहेत. वैशिष्ट्यपूर्णही आहेत. सर्वसामान्य वाचकाला या कवीच्या कवितेपर्यंत आपल्याला पोचवायचे आहे, याचे भान ठेवूनच खांडेकरांनी ही वेधक प्रस्तावना लिहिलेली आहे. केशवसुतांच्या कवितेची विविध अंगांनी ओळख करून देताना ज्या पद्धतीने विवेचन ते करत जातात की वाचकाला त्या त्या क्षणी मूळ कविताच वाचण्याचा मोह व्हावा. प्रस्तावनेच्या दुसऱ्या भगात केशवसुतांच्या चरित्रविषयक संदर्भाचे उल्लेख खांडेकरांनी कलेले आहेत. केशवसुतांच्या मानी स्वभावाचे त्यांच्या संसाराचे, वात्सल्य भावनेचे उल्लेख करून पुढे ते म्हणतात, ‘‘त्यांचे कवित्व हाच कलावंत या नात्याने त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा परिचय करून घेण्याचा सर्वात सुलभ आणि विश्वसनीय मार्ग आहे.’’ १८८६ साली शालेय वयात लिहिलेल्या ‘कविता आणि कवी’ एकूणच मराठी कवितेला नवे वळण देणाऱ्या कवितेपासून १९०३ मध्ये लिहिलेल्या ‘प्रतिभा’ या कवितेपर्यंत केशवसुतांच्या मनाचा एकच ध्यास दिसून येतो तो म्हणजे कवितेबाबतची नवी दृष्टी. लोकांच्या पचनी पडावयास हवी. खांडेकरांनी या संबंधात अनेक कवितांची उदाहरणे देऊन हे स्पष्ट केले आहे. काव्यनिर्मिती हाच आपल्या जीवनाचा प्रधान हेतू मानणाऱ्या अस्सल कलावंताचा हा ध्यास होता. केशवसुतांच्या या ध्यासात आत्मनिष्ठा आहे. या माधवराव पटवर्धनांच्या आक्षेपालाही त्यांनी उत्तर देण्याचा प्रयत्न केलेला दिसतो; परंतु तो अपुरा, अर्धवट सोडल्यासारखा वाटतो. केशवसुतांची आत्मनिष्ठा, स्त्री-पुरुष प्रीतीचे चित्रण, निसर्ग कविता, सामाजिक कविता, केशवसुतांची आध्यात्मिकता, भाषाशैली, कल्पकता की कल्पनाचमत्कृती अशा विविध मुद्यांच्या अंगाने कवी केशवसुतांच्या काव्यकलेचा खांडेकरांनी वेध घेतलेला आहे. रसिकांना आणि अभ्यासकांना केवळ सहाय्य नव्हे, तर कवितेकडे पाहण्याची दृष्टी देणारे हे पुस्तक आहे. केशवसुतांच्या कवितेच्या अभ्यासकाला कवितेचे अंतरंग उलगडून दर्शविणारे हे पुस्तक निश्चितच लक्षणीय वाटावे. परिशिष्टात शब्दार्थ व टीपाही दिलेल्या आहेत. विद्यार्थीदशेतील वाचकाला अभ्यासकाला त्याची निश्चितच गरज भासते. कवितेचे वृत्त, जाती इत्यादी गोष्टींचेही उल्लेख उपयुक्त आहेत. केशवसुतांच्या आत्निष्ठ तितक्याच विश्वप्रेमी, हळव्या, तितक्या बंडखोर, उदास तितक्याच उदार करुण तितक्याच कठोर कवितेची ‘खांडेकरी मीमांसा’ हे कवितेसारखेच तितक्याच मोलाची ! ...Read more