आनंद यादव यांची प्रयोगशीलता… ‘गोतावळा’ आणि ‘नटरंग’ या दोन कादंबऱ्यांच्या पार्श्वभूमीवर येणाऱ्या ‘माऊली’ या डॉ. आनंद यादव यांच्या कादंबरीबाबत सुजाण वाचकांच्या स्वाभाविकपणे अपेक्षा आहेत. या अपेक्षांना ‘माऊली’ पुरी पडते का हे पाहायचे आहे. ग्रामीण साहि्यिक आणि ग्रामीण साहित्यविषयक चळवळीचे अध्वर्यू म्हणून आज मराठी सारस्वतामध्ये डॉ. यादव ओळखले जातात. ‘माऊली’ चे लेखन करताना यादवांनी आपली ही प्रतिमा स्वत:च दूर ठेवली आहे, हे महत्वाचे आहे. मुख्य म्हणजे यादव हे प्रयोगजीवी कलावंत नव्हेत, परंतु ‘माऊली’ चे लेखन यादव यांनी अगदी ठरवून एक प्रयोग म्हणून केलेले आहे. या प्रयोगाचाच एक भाग म्हणून डॉ. यादव यांनी या कादंबरीच्या लेखनासाठी दैनंदिनी लेखनाचा प्रकार (डायरी फॉर्म) निवडला आहे. असा लेखनप्रकार निवडल्याने यादवांना या कादंबरीच्या निवेदनपद्धतीत भरपूर स्वातंत्र्य घेता आलेले आहे. यादव जो प्रयोग करु पाहतात त्याकरिता या मनःपूत स्वातंत्र्याची आवश्यकता होतीच. तरीही एका गोष्टीचा निर्देश येथेच करायला हवा. ही कादंबरी केवळ दैनंदिनीच्या स्वरुपात - आकारात नाही. तिला आरंभी एक आणि अखेरीस एक अशा दोन कथांची जोडणी आहे. या दोन कथांच्या मध्ये यादवांनी आपल्या दैनंदिनीतून उलगडत जाणारी एक मांजर - कुटुंबाची कथा ठेवली आहे. या तीन कथांची मिळून एक बृहद्कथा तयार होते. या बृहद्कथेचे सार कादंबरीच्या अखेरीस येणाऱ्या मार्जार - सूक्तामध्ये आपणास गवसते. अशा रीतीने संपूर्ण कादंबरीची रचना ही जाणीवपूर्वक एक प्रयोग म्हणूनच केलेली आहे. याच प्रयोगशीलतेचे रुप आणखी एक बाबतीत पाहण्यास सापडते. ती म्हणजे कादंबरीतील निवेदक किंवा कादंबरीतील ‘मी’. या कादंबरीत ‘मी’ नसून स्वत: डॉ. आनंद यादव हेच वावरच आहेत. नुसते स्वतः वावरत आहेत असे नव्हे तर त्यांची पत्नी स्मिता, लेक स्वाती यांच्यासह, त्यांच्या घरादारासह, त्यांच्या आप्तस्नेह्यांसह (उदाहणार्थ, शान्ता शेळके, प्रा. कमलाकर दीक्षित), त्यांच्या वसाहतीसह यादव या कादंबरीत वावरत आहेत. अशा रीतीने यादव यांनी कादंबरीत आजवर येणाऱ्या ‘मी’ च्या रुपाला आणखी एक नवेच परिणाम दिले आहे. ‘माऊली’ ही प्रथम पातळीवर एक मांजर - कुटुंब - कथा आहे. एक मांजरी आणि तिची बाळ्या, पवळ्या आणि ढवळ्या ही तीन पिल्ले यांच्या ‘जीवनार्थ कलहा’ ची ही कहाणी आहे. परंतु ‘माऊली’ ही केवळ प्राणिकथा नाही. मांजराचे जीवनविशेष जाणून घेण्याचे आपले - वाचकांचे कुतूहल शमविणे एवढेच ‘माऊली’ चे मर्यादित ध्येय नाही. जीवनविषयक कुतूहल जागृत करणे आणि शमविणे एवढेच कुठल्याही चांगल्या कादंबरीचे ध्येय नसते, हेही येथे लक्षात घ्यावे. मानवी जीवनाच्या अस्तित्वाचा शोध हेच कादंबरी या वाङमयप्रकाराचे ध्येय असते. म्हणूनच ‘नॉव्हेल्स डू नॉट प्रेझेंट अ डॉक्युमेंटरी पिक्चर ऑफ लाइफ’ यासारखी विधाने केली जातात. हेही येथे मुद्दाम लक्षात घ्यायला हवे. असे जरी असले तरी ही कादंबरी वाचताना एक गोष्ट आपणास जाणवते ती म्हणजे मांजर हे तसे माणसाला अतिपरिचित असून आपणास मांजराबद्दल , त्यांच्या जीवनक्रमाबद्दल फारच थोडी माहिती आहे. मांजर या अतिपरिचित प्राण्याबद्दल आपले अज्ञानच अधिक आहे. (हाही पुन्हा आपल्या संकुचित जीवनाच्या आकलनाचाच एक भाग म्हणायचा.) याचे कारण यादव हे मांजराबरोबर राहात-वावरत आहेत, अशी या कादंबरीची रचना आहे, त्यामुळे यादवांना जे दिसले, ते आपणास दिसले नाही, याचे आपणास आश्चर्य वाटत राहते. पण हे आश्चर्य वाटत राहणे हे काही या कादंबरीचे मूळ सूत्र नाही, त्यामुळे आपण या आश्चर्यात गुंतून पडत नाही. लेखक डॉ. यादव यांचा तसा हेतु नाही. उलटपक्षी निसर्गाने बहाल केलेले कोरे जीवन, सनातन जीवन आजच्या माणसाने गमावले आहे, असे कांही केंद्रवर्ती सूत्र या कादंबरीमागे असावे असे सतत जाणवत राहते. कारण डॉ. यादव मांजराच्या जीवनातील सनातनत्वाचा, आदिमतेचा सूर संपूर्ण कादंबरीभर लावून आहेत. ‘‘निसर्गाने आरंभावस्थेत जशी घडी घालून दिली तसंच’’ जीवन मांजर आजही- सृष्टीच्या अत्यंत उत्क्रांत अवस्थेत जगत आहे, हे यादव पुन्हा-पुन्हा दिग्दर्शित करतात. ‘‘जगाच्या आरंभी मूळ मांजर जसं होतं तसंच आजचंही मांजर आहे. एक सनातन न बदलणारं, शाश्वत प्रकृतीचं सत्य...’’ याउलट माणसाने मात्र संस्कृतीच्या भट्टीत घालून आपले मूळचे जीवन विकृत, विसविशीत करून टाकले आहे; माणसाने आपल्या मूळ जीवनाचे कोरेपण पार हरवून टाकले आहे; संस्कृती, संस्कार, शिष्टसंकेत इत्यादींच्या स्वीकारातून माणसाने आपल्या जीवनासाठी निसर्गत: नसलेले म्हणजेच कृत्रिम नियम, कृत्रिम नातीगोती स्वीकारलेली आहेत; यामध्ये मानवी जीवनाची काही प्रमाणात शोकान्तिका झालेली आहे, असे काही सूत्र डॉ. यादव ‘माऊली’ मधून मांडू पाहात आहेत. खरं जीवन ‘माऊली’ पणात आहे, आदिमता ही माऊलीमय आहे. माऊलीपण हेच एक शाश्वत, सनातन नाते आहे. इतर नाती ही अनैसर्गिक, कृत्रिम आहेत, त्यामुळे मानवी संस्कृतीने माऊलीपण, मातृत्व नाकारु नये, त्याचा तिरस्कार वा निषेध करु नये असेही सूत्र या कादंबरीतून गवसते. ...Read more