प्रतिभावंत ललित निबंधकार... खांडेकरांचे अभिजात ललित निबंध आपल्याला त्यांच्या विस्तृत अनुभव विश्वात घेऊन जातात, त्यांच्या तरल, कल्पनाशक्तीचे दर्शन घडवतात, आणि सुंदर भाषाशैलीने प्रभावित करतात. ते वाचत असताना आपल्या लक्षात येते, की प्रतिभासंपन्न ललित नबंधकाराला विषयांची कमतरता कधी जाणवतच नाही. कारण साध्या विषयातला अपेक्षित आनंद किंवा मोठा आशय शोधून काढणे हे कवीप्रमाणे लघुनिबंधकाराचेही कार्य असते. त्यामुळेच लोकांना क्षुद्र आणि निरर्थक वाटणाऱ्या विषयातलासुद्धा आनंद त्याला हळुवारपणे टिपता येतो आणि वाचकांपर्यंत पोहोचवता येतो. -अरविंद बोंद्रे ...Read more

कोमल कविमनातून अंकुरलेले पहिले पान… वि. स. खांडेकर यांच्या ‘मंझधार’ या ६१ लघुनिबंधांच्या मूळ संग्रहातून वेगळ्या काढलेल्या वीस लघुनिबंधांचा हा ‘पहिले पान’ नावाचा संग्रह आहे. या संग्रहातील प्रत्येक लघुनिबंध म्हणजे रम्य कल्पनाविलास तर आहेच; पण त्याबरोरच जीवनाचे तत्त्वज्ञानही त्यातून सूचित केले आहे. कोमल, सात्त्विक असा वाचनात रमविणारा तसेच अंतर्मुख करणारा जणू काव्यानुभवच आहे. ‘पहिले पान’ निबंधात कादंबरीसाठी पहिले पान लिहायला सुरुवात करण्यापूर्वी प्रतिभावंत लेखकाच्या मन:स्थितीचा अस्वस्थपणा दाखवला आहे. जणू काही कळीला फुलण्याच्या आधी जाणवणारा अस्वस्थपणा! जनमाला येणाऱ्या अपत्याच्या कल्पनेने आईच्या अंत:करणातले कोमल भाव, मनातली आंदोलनं वाचताना वाचकही त्या रम्य, उदात्त कल्पनेशी एकरूप होतो.’ ‘संसार’ या लघुनिबंधात संसारात सुख अधिक, की दु:ख अधिक हा बाह्यत: हास्यास्पद वाटणारा प्रश्न लेखकाच्या व वाचकाच्या मनात अनेक प्रश्न निर्माण करतो. तरीही शेवटी, संसार हा बाह्यत: भोगाने घडविलेला असला तरी त्याचा ..... त्यागाचा आहे. या निष्कर्षाप्रत लेखक येतातच. लेखकांनी निसर्ग सान्निध्याचा घेतलेला उत्कट अनुभव व आस्वाद विलोभनीय आहे. मग तो ऊबदार समुद्रस्नानाचा अनुपम असा उन्माद असो किंवा आपल्या माथ्यावर पसरलेल्या सशापासून हत्तीपर्यंत निरनिराळ्या आकारातील पांढऱ्याशुभ्र ढगांच्या सुंदर दृश्याचा आविष्कार असो. लेखक मनातील आठवणीच्या पेटीत रमून जातात. या आठवणी म्हणजे आयुष्यातील संचित सुख आहे. त्या जीवाभावाच्या मैत्रिणीप्रमाणे आयुष्यात सदैव साथ देतात. पुरोगामी सुधारक होण्याच्या नावाखाली आपले जीवन अधिकाधिक रुक्ष, रटाळ होऊ लागले आहे, हे सुचविणारा ‘पार्श्वसंगीत’ हा लघुनिबंध! लग्न हे रमणीय उद्यानात किंवा जलाशयाच्या काठी व्हायला पाहिजे. निसर्ग आणि मनुष्य यांच्यातील नाते यंत्रयुगात विरळ होत चालले आहे. काव्यमय अशा गोरज मुहूर्तावरील लग्न म्हणजे दोन जीवांना एकजीव करणारा सुंदर मधुर क्षण! हा मुहूर्त शोधून काढणाऱ्याला लेखकांनी महाकवी संबोधले आहे. ‘आवडते फूल’ या लघुनिबंधात लेखक हळुवार होतात. बकुळीची पिटुकली फुले, चिमुकली जाई जुई, रंगाची राणी अबोली, सुगंधाची राणी रातराणी या सर्व फुलांनी खरोखरच आपले जीवन धुंद केले आहे. म्हणूनच ‘तुमचे आवडते फूल’ या यक्षप्रश्नाला ‘जगातली सर्व फुले न पाहिलेली सुद्धा!’ हेच उत्तर यथार्थ वाटते. अनेकवेळा उदासीनपणाच्या छायेत माणूस जगतो. ‘स्टेशन’ या निबंधातून लेखकांनी उदासीनपणा झटकून जीवनाकडे पाहण्याचा आपला रसपूर्ण दृष्टिकोन प्रगट केला आहे. जीवन म्हणजे हासू, आसू, दया, प्रेम, त्याग, वात्सल्य, या सर्वांचे संमेलनच जणू! माणसाच्या मनातले सारे सूक्ष्म सुगंध एकमेकांना जाणवले तर दु:ख किती सुसह्य होतील हा लेखकाचा आशावादी दृष्टिकोन ‘जुनी पाती’ या निबंधात प्रगट होतो. ‘झोपाळा’ या निबंधात विनोदाचा मोहकपणा वाचकाला खुलवितो. ‘चांगली जागा मिळायला विशेषत: झोपाळा टांगता येईल असे घर मिळण्यासाठी भाग्य लागते,’ हे आपले म्हणणे विनोदी शैलीत पटविले आहे. अनेक प्रकारच्या तथाकथित आरामशीर बैठका व विश्रांतिस्थाने आपल्याला नकोशी का वाटतात व हृदयातील झऱ्यांना पाझर फोडणारी जादूची शक्ती झोपाळ्यात कशी आहे याचे रहस्य उलगडून सांगणारे रोमांचक वर्णन केले आहे. तसेच चौदा आण्याच्या सौद्यातला आनंद सांगणारा मंडईतील सर्वसामान्य पण अपूर्व अनुभव काव्यमय आहे. मिरची, कोथिंबीर, भोपळे, शेपू, वरकरणी रुक्ष दिसणाऱ्या भाज्यांचे सौंदर्य पाहायला लेखकांसारखे कोमल कविमनच हवे. अन्यथा व्यवहारापलीकडे व उपयोगापलीकडे अशा वस्तूंचा आपण विचारच करत नाही. ‘पुस्तकातल्या खुणा’ हा मनाला खरोखरच भिडणारा निबंध. परत परत वाचावासा वाटणारा! पुस्तकातील निळ्या तांबड्या खुणांप्रमाणेच आपल्या जीवनग्रंथातही आपण पानापानावर पैशामधून प्रतिष्ठेपर्यंत अनेक गोष्टी लिहितो. खुणा करतो. तेच आयुष्यातील अमर धन असते. त्यांच्या आठवणीतच जगण्यात मोठा आनंद आहे. हे जीवनाविषयीचे तत्त्वज्ञान वाचकाला अंतर्मुख करते. अशा तऱ्हेने अनेक सोप्या विषयांना धरून ‘मच्छरदाणी’, ‘पतंग’, ‘उपदेश’, ‘फुलपाखरू’, ‘पांढरे ढग’ या निबंधांतून लेखकांनी केलेल्या मनोगतातून त्यातील कल्पनारम्यता, सहजसुंदरता, जीवनाविषयीचे मार्मिक तत्त्वज्ञान वाचकाला अंतर्मुख करते व मार्गदर्शनपर ठरते. पुस्तक वाचून संपविल्यावर असे वाटते, की निबंधांचे वेगवेगळे संग्रह करून वाचकाचा आनंदही सुटसुटीत सोयीस्कर केला आहे की काय? सर्व लघुनिबंधांचा एकत्र संग्रह वाचण्यात, तोही कोणत्याही वयात वाचण्यातील सुख काही औरच आहे. मुखपृष्ठावरील चित्र सुचक व सुंदर आहे. पुस्तकाची ही नवीन आवृत्ती जुन्या व नव्या पिढीतील वाचकांना निश्चितच आवडेल. ...Read more