आत्मकथन अन् कथालेखन! कसं जेवावं हे प्रत्येकाला लहानपणापासूनच शिकवलं जातं. कोणत्या पदार्थाबरोबर काय तोंडी लावणं घ्यावं. घास कसा घ्यावा. तो चावून कसा गिळावा. हे सगळं प्रत्येक व्यक्तीच्या अंगवळणी पडून गेलेलं असतं. पण समजा एखाद्याला हे विसरायला झालं तर?तुम्ही म्हणाल, ‘हे कसं शक्य आहे?’ पण होय! अल्झायमर या रोगामुळे हेच घडतं. अल्झायमर माणसाच्या मेंदूतल्या आठवणीच्या, स्मरणाच्या केंद्रालाच हळूहळू निकामी बनवत जातो. त्या माणसाला कोणतीही, कसलीही आठवणच राहत नाही. या भीषण रोगाचा प्रादुर्भाव जगभर वाढतो आहे. अमेरिकेचे माजी राष्ट्राध्यक्ष रोनाल्ड रीगन अल्झायमरलाच बळी पडले. प्रस्तुत आत्मकथन ‘पानगळीच्या आठवणी’च्या लेखिका शोभा चित्रे यांचे सासरे विष्णू केशव चित्रे हेही अल्झायमरचे बळी ठरले. वास्तविक भाई चित्रे म्हणजे कुणी प्रसिद्ध व्यक्ती नव्हते. त्यांची सारी हयात बडोद्यात गेली. लेखिका शोभा चित्रे या मूळच्या मुंबईकर लग्न होऊन बडोद्याला गेल्या. तिथून प्रथम लंडन, मग अमेरिकेत न्यू जर्सी आणि आता वॉशिंग्टनला स्थिरावल्या आहेत. सासू-सासरे त्यांच्याकडे वॉशिंग्टनला गेलेले असताना प्रसंगाप्रसंगाने लेखिकेला जाणीव होते की, आपल्या सासऱ्यांना अल्झायमर झाला आहे. पण लेखिकेने आत्मकथनाची सुरुवात इथपासून केलेली नाही. तिच्या लग्नापूर्वी तिच्या माहेर-सासरचे संबंध कसे होते इथपासून सुरुवात करून दोन मध्यमवर्गीय मराठी कुटुंबांच्या नातेसंबंधाचं अतिशय हृद्य असं चित्र तिथे उभे केलं आहे. त्यामुळे ते आत्मनिवेदन न राहता एका प्रातिनिधिक मराठी कुटुंबाचं चित्रण बनून जातं आणि वाचकाच्या मनात सहसंवेदना निर्माण करतं, मग अल्झायमरचे बळी ठरलेले भाई चित्रे हे फक्त लेखिकेचे सासरे न उरता, सगळ्याच वाचकांचे कुणी आप्त बनून जातात. लेखिकेच्या मांडणीतला अस्सलपणा पानगळीच्या आठवणीला वाचनीय बनवून जातो. तर दुसरीकडे ‘एक दिवस’ या कथासंग्रहातल्या कथा ठराविक साचेबंद वळण घेताना दिसतात. म्हणजे असं की, कथांचा एकूण बाज मराठी मासिकामधल्या नेहमीच्या कथांसारखाच, फक्त पाश्र्वभूमी महाराष्ट्राऐवजी अमेरिकेची म्हणजे निसर्गवर्णनांमध्ये उन्हाळ्या-पावसाळ्याऐवजी अमेरिकेतला हाडं फोडणारा हिमवर्षाव. सुट्टीत शिमला, कुलू, मनाली, दार्जिंलिंगच्या वर्णनाऐवजी अलास्का किंवा नायगाराची वर्णनं, नोकरदार स्त्री-पुरुष लोककला लटकून कामावर जाण्याऐवजी स्वत:च्या गाडीतून जातात इत्यादी. वास्तविक अमेरिका हा एक अफाट विस्ताराचा. सतत अनंत उलाढाली चालू असणारा देश आहे. खुद्द अमेरिकेतल्या लेखक-लेखिकांच्या विषय निवडीचा पल्ला अक्षरश: थक्क करून सोडणारा आहे. जीवनाच्या हर एक क्षेत्राला ते अतिशय ताकदीने शब्दबद्ध करून वाचकांपुढे मांडताना दिसतात. मग गेली किमान ३५-३६ वर्षे अमेरिकेत वास्तव्य करून आलेल्या लेखिका शोभा चित्रे यांच्या कथालेखनात तेच ते, संकुचित मराठी मानसिकता दाखवणारे अनुभव का येतात, असा प्रश्न जाणत्या वाचकाला पडतो. अमेरिकेत स्थायिक झालेल्या मराठी माणसांमध्येही वेगवेगळ्या बुवा, महाराज, माताजी, माई यांचं प्रस्थ वाढताना पाहून लेखिका सचित होते. तिची कथानायिका अशा अंधश्रद्धा नवऱ्याला घटस्फोट देते. गेल्या कित्येक वर्षांपासून म्हणजे अगदी स्वामी विवेकानंदांच्या काळापासून अनेक हिंदू आध्यात्मिक संस्था अमेरिकेत उत्तम कार्य करीत आहेत याची दखल लेखिका का बरं घेत नाही? आणि खुद्द अमेरिकन माणसंही अंधश्रद्ध नाहीत असं कुठे आहे? सामान्य माणसांनी चर्चच्या मिशनऱ्यांनी त्याचा गैरफायदा घेत लहान मुलांवर केलेले अत्याचार यांच्या कहाण्या रोज तिथे बाहेर येत आहेत. लेखिका याचीही दखल घेताना दिसत नाही. एकंदरीत ‘पानगळीच्या आठवणी’ आवर्जून वाचनीय, तर ‘एक दिवस’ सामान्य दोन्ही पुस्तकांची मांडणी, मुद्रण, मुखपृष्ठ आदी तांत्रिक अंगे सुबक. ...Read more