प्रतिभावंत ललित निबंधकार... खांडेकरांचे अभिजात ललित निबंध आपल्याला त्यांच्या विस्तृत अनुभव विश्वात घेऊन जातात, त्यांच्या तरल, कल्पनाशक्तीचे दर्शन घडवतात, आणि सुंदर भाषाशैलीने प्रभावित करतात. ते वाचत असताना आपल्या लक्षात येते, की प्रतिभासंपन्न ललित नबंधकाराला विषयांची कमतरता कधी जाणवतच नाही. कारण साध्या विषयातला अपेक्षित आनंद किंवा मोठा आशय शोधून काढणे हे कवीप्रमाणे लघुनिबंधकाराचेही कार्य असते. त्यामुळेच लोकांना क्षुद्र आणि निरर्थक वाटणाऱ्या विषयातलासुद्धा आनंद त्याला हळुवारपणे टिपता येतो आणि वाचकांपर्यंत पोहोचवता येतो. -अरविंद बोंद्रे ...Read more

वि. स. खांडेकर यांनी लघुनिबंध या फॉर्ममध्ये अनेक प्रयोग केले. त्यांच्या लघुनिबंध लेखनाची सुरुवात १९२७ मध्ये झाली. त्यांचे लघुनिबंध वाचकांशी संवाद साधणारे, त्याला आपलेसे करणारे होते. विविध नियतकालिके, दिवाळी अंकांमधून प्रसिद्ध झालेल्या त्यांच्या लघुनिंधांना लोकप्रियता मिळत होती. १९२७ ते १९६१ या कालावधीत खांडेकरांनी लिहिलेल्या परंतु अप्रकाशित राहिलेल्या लघुनिबंधांचा ‘रानफुले’ हा संग्रह मेहता पब्लिशिंग हाऊसने प्रकाशित केला आहे. डॉ. सुनीलकुमार लवटे यांनी संपादित केलेल्या या संग्रहात १६ लघुनिबंध असून ते खांडेकरांच्या लेखनवैशिष्ट्यांची साक्ष देणारे आहेत. ...Read more

न खुडलेली ‘रानफुले’… डॉ. सुनीलकुमार लवटे यांनी वि. स. खांडेकर यांचे असंकलित साहित्य पुस्तकरूपाने संकलित करण्याचा चंग बांधून बरेच ग्रंथ अलीकडे प्रसिद्ध केले आहेत. त्यातीलच एक ग्रंथ म्हणजे ‘रानफुले’ हा लघुनिबंध संग्रह होय. लघुनिबंधाचा जनक कोण, फडके कीखांडेकर, हा वाद आता जुना झाला. तथापि खांडेकरांच्या इतर साहित्याप्रमाणे त्यांचा लघुनिबंधही आज तेवढाच लोकप्रिय आहे. तसे पाहता तयांचा लघुंनिबंध फडक्यांच्याच वळणाचा आहे. तरीही त्यातील विचारसौंदर्यामुळेच तो आजही टिकून आहे. या पुस्तकाचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे यातील लघुनिबंध हे असंकलित स्वरुपात अनेक नियतकालिकांतून विखुरलेले होते. त्यांना परिश्रमपूर्वक संकलित करून डॉ. लवटे यांनी वाचकांची मोठीच सोय केली आहे. लघुनिबंध या वाङ्मय प्रकाराच्या स्वभावाप्रमाणेच येथील निबंध अनेक विषयांवर लिहिले गेले आहेत. त्यातून खांडेकरांची कल्पकता, नर्मविनोदी शैली ठिकठिकाणी जाणवते. उदाहरणार्थ : पांढारपेशी लोकांच्या आणि मुलांच्या भिरूपणाविषयी आजवर बरेच बोलून झाले आहे. पांढरपेशी म्हणजे भित्रा असेही समीकरण रूढ झाले आहे. (इति व. पु. काळे). त्याच पद्धतीने पांढरपेशी मुलांविषयी लिहिताना खांडेकर सहजपणे सांगून जातात की, पांढरपेशी मुले लग्नातील हुंड्याखेरीज इतर कशावरही घाव घालू शकत नाहीत किंवा ‘भागूबाई’ हा शब्द पांढरपेशा वर्गातील प्रभाइतकाच प्रभाकरांनाही लागू पडेल. खांडेकरांचे हे निरीक्षण या समाजस्तराचे नेमके वर्णन करणारे आहे. फलज्योतिष, हाही असाच एक सार्वत्रिक विषय. त्यावर विश्वास ठेवावा की न ठेवावा हा वादग्रस्त विषय आहे. खांडेकरांचाही त्यावर विश्वास नाही. फलज्योतिष खरे की खोटे, हा प्रश्न अलाहिदा असला तरी त्यामुंळे त्रस्त मनांना दिलासा मिळतो ही गोष्ट मात्र खरी आहे, हे सत्य ते सहजपणे नोंदवितात. याखेरीज श्रीकृष्ण-पेंद्या यांच्या बालमैत्रीच्या निमित्ताने मित्रत्व. आवडीचा उगम माणसाच्या मनात कसा होतो, लहानपणाचे छंद, भूतदया, विषमता, सभा-संमेलने, असे अनेक विषय या लघुनिबंधातून येऊन जातात. खांडेकरांचा पाश्चात्य लेखकांचा अभ्यास होता. अनेक थोर लेखकांचे सूक्ष्म वाचन त्यांनी केलेले होते, याची साक्ष त्यांच्या साहित्यातून ठिकठिकाणी पटते तशी या लघुनिबंध संग्रहातही पटते; परंतु त्याहीपेक्षा महत्त्वाचे म्हणजे संस्कृत साहित्याचाही त्यांचा अभ्यास होता. संस्कृत साहित्य त्यांनी मुळातून वाचले होते व पचवलेही होते असे दिसून येते. चांगले वाचल्याशिवाय चांगले लिहिता येत नाही हे खरेच आहे. ‘गंधर्वकन्ये काय बोलू?’, ‘प्रिया पंडरिका’ हे लेख वाचताना हाच प्रत्यय येतो. ‘गंधर्वकन्ये काय बोलू?’ हा लेख देवलांच्या ‘शापसंभ्रम’ नाटकाच्या संदर्भात सुचला आहे हे खरे; परंतु त्यातून खांडेकरांचे स्वतंत्र चिंतन ठिकठिकाणी प्रकट झाले आहे. उपरोक्त दोन्ही लेखांना ‘बापभट्टाच्या कादंबरी’ या महान संस्कृत ग्रंथातील कथेचा संदर्भ आहे. मराठीत आपण कादंबरी या वाङ्मय प्रकाराला कादंबरी हे नाव बाणभट्टाच्या कादंबरी या ग्रंथावरूनच दिले आहे. हे या निमित्ताने जाता जाता सांगावेसे वाटते. या ग्रंथात पुंडरीक आणि महाश्वेता यांची अलौकिक प्रेमकथा बाणभट्टाने कथन केली आहे. महाश्वेतेकडे मित्राच्या प्राणांची भीक मागणारा कपिंजल हा मित्रप्रेमाचा आदर्शच आहे. जीवन किती उदात्त असू शकते याचा हा भारावून टाकणारा प्रत्ययच ठरतो. या ग्रंथात कादंबरीचीही प्रेमकथा लेखकाने कथन केली आहे. बरेच गुंतागुंतीचे कथानक असलेला आणि अद्भुतरम्य घटनांनी भरलेला हा मोठाच ग्रंथ आहे. महाभारतातील द्रौपदी वस्त्रहरणाचा प्रसंग सर्वांनाच माहिती आहे. भीष्म, द्रोण यांच्यासारखे ज्ञानवृद्ध लोक खाली मान घालून बसलेले असताना मोठमोठे योद्धे हतबल होऊन तो प्रसंग पाहत होते. कोणीही पुढे हो बोलायला धजावत नव्हता. तेव्हा दुर्योधनाचा भाऊ विकर्ण पुढे होऊन म्हणाला होता की, ‘ही दासी नाही.’ त्याच्या त्या उद्गारांवर सगळेच आश्चर्यचकित झाले होते. परंतु त्यातून त्याचे जे असामान्य धैर्य दिसून आले होते ते खांडेकरांना कायमचे लक्षात राहिले आणि त्यातूनच ‘ही दासी नाही’ हा लघुनिबंध लिहिला गेला आहे. विकर्ण हा खांडेकरांना सामान्यांचा प्रतिनिधी वाटतो. सामान्यांना चुकीचे काय, बरोबर काय हे दिसते, कळते. परंतु बोलायचे धाडस ते करत नाहीत. ते धाडस सामान्यांना प्राप्त व्हावे असे खांडेकरांना वाटते. त्यासाठी त्यांनी विकर्णासारखे धैर्य दाखवावे, त्याचा आदर्श स्वीकारावा, असा संदेश खांडेकर देतात. एकंदरीत विचारांना खाद्य पुरविणारा, काही ठिकाणी प्रासंगिक तरीही अनेक ठिकाणी चिरकालिक विषयांना हात घालणारा लघुनिबंध संग्रह संपादित करू डॉ. लवटे यांनी मराठी साहित्यात चांगली भर घातली आहे, असे म्हणता येईल. ...Read more

उपेक्षितांचे अभिनव चित्रण... वि. स. खांडेकर यांनी १९२७ ते १९६१ या काळात लिहिलेल्या पण असंग्रहित राहिलेल्या लघुनिबंधाचा संग्रह ‘रानफुले’ या नावाने डॉ. सुनीलकुमार लवटे यांनी संपादित केला आहे. लघुनिबंधात खांडेकरांचा आवेश नेहमीच प्रौढ विचारकाचा असतो. त्ाचा प्रत्यय याही निबंधात येईल. रानफुले सुंदर असली तरी बऱ्याचदा उपेक्षितच राहतात. त्यांना रस, गंध असले तरीही समाजातही समूहाच्या स्वरूपात काही गट उपेक्षित असतात. त्यांना खांडेकरांनी ‘रानफुले’मध्ये न्याय दिला आहे. त्यांच्या कपिंजल, महाश्वेता, पुंडरिक, विकर्ण, हनुमान, पेंद्या, वृद्ध आणि रामदास या लघुनिबंधांत अभिनव चित्रण दिसेल. लघुनिबंध हा प्रकार व्यक्तिनिष्ठ समजला जात असल्याने लघुनिबंधकाराने व्यक्तिमत्त्व प्रतिबिंबित होणे स्वाभाविकच असते. खांडेकर पांढरपेशांचे लेखक समजले जात असले तरी त्यांनी उपेक्षितांचेही प्रतिनिधीत्व केलेले आहे. ही सर्व वैशिष्ट्ये धमाल अपुल्या गायी मध्ये पेंद्यांच्या ठिकाणी आढळून येतील. स्वैर चिंतन आणि साध्या गोष्टींत महान अर्थ शोधण्याची दृष्टी यात तर्काच्या पातळीवर खांडेकरांचा हात कोणी धरणार नाही. खांडेकरांच्या लेखनाच्या वैशिष्ट्याचा काळ आज राहिला नसला, तरी या संग्रहातील निबंधात तोच काळ पुन्हा एकदा रस, रंग आणि गंधांसह जिवंत होतो. -अनिल डोंगरे ...Read more