सृजनात्मतेचा सहज आविष्कार!... ‘एका पानाची कहाणी’ हे वि. स. खांडेकर यांचं अधिकृत आत्मचरित्र या आत्मचरित्रांमध्ये जन्म ते विवाहपर्यंतचा कालावधी त्यांनी अंतर्भूत केलेला आहे. त्याचा उत्तरार्ध मात्र त्यांनी लिहिली नाही. मात्र आपल्या आयुष्यातील घटना-प्रसं-व्यक्तींवर त्यांनी प्रसंगानुसार लेखन केलेलं आहे. पण ते स्फूट स्वरूपात, अशा काही स्फूट लेखनांमधून खांडेकरांच्या साहित्यिक जीवनाविषयीचे लेखक डॉ. सुनीलकुमार लवटे यांनी संपादित करून पहिली पावलं या नावानं ते प्रकाशित केलं. त्यातून खांडेकरांची साहित्यिक म्हणून झालेली जडण-घडण स्पष्ट होते आणि आता डॉ. लवटे यांनी खांडेकरांच्या स्फूट लेखनांमधून त्यांच्या आयुष्यातील घटनांवर जे लेखन केलं. प्रामुख्यानं आत्मपर असं, ते ‘सशाचे सिंहावलोकन’ या नावानं त्यांनी संपादित केलंय. मेहता पब्लिशिंग हाऊस’ने प्रकाशित केलंय. वि. स. खांडेकर हे ध्येयवादी लेखक जीवनासाठी कला, की कलेसाठी कला या वाङ्मयीन वादात ‘जीवनासाठी कला’ या पक्षाचा ठामपणे पुरस्कार करणारे. त्यांनी आपलं सारं आयुष्य आणि लेखनही आदर्श. ध्येयवादी, तत्वशील जीवनाकरिता वेचलं. आदर्श समाज घडवण्यासाठी, पुढच्या पिढीला आदर्श देण्यासाठी म्हणून त्यांनी जाणीवपूर्वक शिक्षकी पेशा पत्करला. आयुष्यभर तेच ध्येय डोळ्यांपुढे ठेवून इतर सारी प्रलोभनं त्यांनी तुच्छ मानली. जीवनाकडे पाहण्याचा त्यांचा दृष्टिकोन अत्यंत सकारात्मक, आशावादी अन् आदर्शवादी, नि:स्वार्थी, निर्लेप आहे. त्याचा प्रत्यय ‘सशाचे सिंहावलोकल’ या त्यांच्या आत्मपर लेखसंग्रहातून येतो. आपल्या आयुष्याकडे ते त्रयस्थपणे पाहतात. मिश्लीकपणे आपली फजितीही ते सांगतात. आपल्या बालपणाविषयीही ते सांगतांना मुलांशी हितगुज केल्यासारखं, मनमोकळेपणानं बोलतात. कधी भावुकही होतात. त्यांच्या अनुभवातून येणारे विचार कधी सुभाषितात्मक, तर कधी अतिशयोक्तपूर्णही असतात. उदा. केवळ पश्चात्तापानं जसा कुणी संत होत नाही तसा केवळ मनाच्या टोचणीतून काही कुणी प्रतिभेचा स्पर्श लाभलेला साहित्यकार होऊ शकत नाही (पू ६०) किंवा वक्रोक्तिपर्ण सुभाषित, ‘पण सल्ला हा देण्याकरता असतो. घेण्याकरता नसतो, हे तर मानवी स्वभावाचं मुख्य सूत्र आहे’ (पृ ५५) किंवा ‘माणसांची खात्री आणि नियतीची इच्छा यांच्या संघर्षात नेहमी नियतीचाच विजय होतो’ (पृ २४) खांडेकरांच्या उपमादेखील त्यांच्या उच्च सृजनात्मकथेचा, प्रतिभेचा प्रत्यय देतात. उदा. भरून आलेल्या आभाळातही मध्येच कुठेतरी एखादी चांदणी लखलखत राहावी. त्याप्रमाणे माणसाच्या चांगुलपणावरली श्रद्धही त्यात डोकावत असते. (पृ ३४) ‘भेंडांचे लाकूड पाण्यात कितीही बुडवलं तरी हा सोडताच चटकन जसं वर येतं, तसं पुस्तकं बाजूला पडली की मन या विचारांच्या चित्रविचित्र सावल्यांच्या पाठशिवणीचा खेळ पाहत राही’ (पृ ६६) ‘शरीर भाकरीवर जगत असलं तरी त्याच्यातलं चैतन्य स्वप्नावर जगत असतं. माणसाची आत्मशक्ती जेवढी मोठी, तेवढी त्याची स्वप्नं अधिक भव्य’. (पृ ७१) ‘सशाचे सिंहावलोकन’मधील प्रत्येक लेख खांडेकरांच्या जीवननिष्ठेचा, तत्त्वांचा, आदर्शाचा द्योतक आहे. त्यांच्या उच्च प्रतिभेचा, सृजनात्मतेचा सहज आविष्कार आहे. त्यातून स्फटिकवत प्रामाणिकता, सहजता डोकावते. हे लेख आदर्श जीवनाचा धडा तर देतातच. पण त्यात प्रचारकी थाट नसतो. हितगुज केल्याप्रमाणे ते वाचकांशी संवाद साधतात. लेखनशैलीतील लीनता, मार्दव वाचकांवर अपेक्षित प्रभाव टाकते. प्रत्येक रसिक वाचकानं हे सिंहावलोकन जरूर वाचावं. डॉ. लवटे यांनी संपादनातून वाचकांसाठी महत्त्वाचं काम केलं. चंद्रमोहन कुलकर्णीच मुखपृष्ठ पुस्तकाच्या विषयाशी अनुकूल आहे. ...Read more