स्वामीकार रणजित देसाई यांच्या कथा ,कादंबरी ,नाटक या साहित्यप्रकाराव्यतिरिक्त ललित लेख या प्रकाराला साजेसे असलेले लेखन हाताळले गेले. ते म्हणजेच दैनिक सकाळ च्या कोल्हापूर आवृत्तीसाठी केले गेलेले *`कोरीव लेणी`* हे सदर त्या सदरात देसाईंनी सांगितलेल्या आठणी या शब्दबद्ध केल्या होत्या राम देशपांडे यांनी सलग तीन महिने हे सदर चालले. वाचकांच्या आग्रहाला बळी न पडता वृत्तपत्रीय सदर तीन महिन्यापेक्षा जास्त चालवता कामा नये या मतावर ठाम राहत `माझं श्रेय एवढंच` हा समारोपाचा लेख लिहून त्यांनी सदर लिहिणे बंद केलं यातून त्यांची साहित्याबद्दल श्रद्धेची भावना किती दृढ होती हे दिसून येते. चंद्र-सूर्याची भेट, ....आणि तानपुरा मस्त जुळला, देव दाराशी आला, समाधानाचा एक क्षण, तो बेचैनीचा दिवस, आणि मैफल अधुरी राहिली या प्रकारची अलंकारिक नावे लेखाला दिलेली असल्याने ते लेख वाचनीय च नव्हे चिरस्मरणीय झाले आहेत. आचार्य अत्रे, भाऊसाहेब खांडेकर, बालगंधर्व, शरद तळवलकर, कुमार गंधर्व, वसंतराव देशपांडे, डॉ, एस. राधाकृष्णन, कुसुमाग्रज, इंदिरा संत, यशवंतराव चव्हाण या नामवंत व्यक्तींच्या आठवणी बरोबर कोल्हापूर मधील गोकुळ हॉटेल मधल्या एका मेहतर व्यक्तीची आठवण ही शब्दबद्ध करून गुरुवर्य ती.वि.स.खांडेकर यांनी सांगितलेल्या बऱ्याच गोष्ठी त्यांनी शेवटपर्यंत कशा पाळल्या हे दिसून येते. बऱ्याच मैफिली साकार करायच्या होत्या.`छोट्या`पासून `मोठ्या`पर्यंत अनेकांनी त्यांच्या मनात घर केलं होतं स्नेहाच्या अतूट धाग्यांनी मन जखडलं होतं पण अचानक अघटित घडलं.मैफल अधुरी च राहिली. यातच स्वामीकार रणजित देसाईंच्या मैत्र किंवा नातं जपण्याच्या एका पैलूचे दर्शन घडते. ...Read more

रणजित देसार्इंनी जागवलेल्या ऋणानुबंधांच्या गूढतरल भाव-स्मृती… रणजित देसाई यांनी अखेरच्या दिवसांत कोल्हापूरच्या दैनिक सकाळमध्ये कोरीव लेणी हे सदर लिहून, आपल्या अनेक स्नेहीसोबत्यांच्या स्मृतींना उजाळा दिला. त्या व्यक्तिचित्रांचा हा संग्रह म्हणजे एकापरने रणजित देसाई यांच्या प्रतिभेचा अंतिम ललित आविष्कार. पुस्तकरूपात येणारे हे शेवटचेच लेखन. स्वा. सावरकर, आचार्य अत्रे, भालजी पेंढारकर, तात्यासाहेब शिरवाडकर, राजे देशमुख, सी. रामचंद्र, काशीनाथ घाणेकर, पुंडलिकजी कातगडे, प्राचार्य एम. आर. देसाई, शरद तळवलकर, यशवंतराव चव्हाण, बाळासाहेब खर्डेकर, कुमार गंधर्व, बालगंधर्व, सुलोचना, हंसा वाडकर, डॉ. पिसुर्लेकर, बाळासाहेब देसाई, नरहर कुरुंदकर, भाऊसाहेब खांडेकर, बडे काही नाही’ म्हटल्यावर यशवंतराव म्हणतात, खोटं बोलू नको. माणसं ओळखणं ही अवघड गोष्ट. अनुभवानं मला ती जमली आहे. मी अशा समारंभात माझ्या माणसांना ओळख दाखवत नाही. चारचौघांत तुमच्यापाशी बोललो तर तर वशिल्याच्या कामासाठी लोकांचं लचांडे पाठीमागं लागतं... तर तू गैरसमज करून घेऊ नकोस.’’ रणजित देसाई यांचं विमान उशिरा आलं तर यशवंतराव अस्वस्थ झालेले दिसले. माधवीसाठी त्यांनी वेणूतार्इंच्या ड्रेसिंग टेबलवर प्रसाधनांची जणू जत्राच तयार ठेवली होती. माधवी मासा चांगला करते म्हटल्यावर साहेबांनी मासा दहा किलो पापलेट आणून ठेवले. ‘इथं कोणताही पदार्थ एकट्यानं खाल्ला जात नाही. बंगल्यातील सर्वांसाठी तो असतो. जेवताना ते सांगतात, ‘मला माशांची भयंकर भीती वाटते. काटे काढून दिले तरच खाईन.’’ भाऊसाहेब खांडेकरांना आचार्य अत्रे यांच्याकडे घेऊन जाण्याचे रणजितने कबूल केले, भाऊसाहेब टाळाटाळ करीत राहिले. सहाची वेळ ठरली असताना आठ वाजता अत्र्यांकडे गेले. ‘आज आमची शिवशक्ती धन्य झाली.’ म्हणत अत्र्यांनी हार घालून बाळासाहेब देसाई, नरहर कुरुंदकर, भाऊसाहेब खांडेकर, बडे गुलामअली खाँ, इंदिरा संत, वसंत देशपांडे अशा साहित्य-संगीत-चित्रपट शिक्षण प्रकाशन क्षेत्रातील मान्यवरांशी आलेल्या कमी अधिक सौहार्दपूर्ण संबंधांच्या स्मृती जागवणाऱ्या या छोट्या-छोट्या लेखांतून रणजित देसाई यांच्या सौजन्यशील, समंजस, कलासक्त, कृतज्ञ भावविश्वाचे नेटके दर्शन घडते. ‘स्वामी’ची प्रत देण्यासाठी रणजित देसाई स्वातंत्र्यवीर सावरकरांच्या भेटीला मुंबईला जातात. पुस्तक चाळून ते चार दिवसांनी पुन्हा या म्हणतात. स्वामी वाचली, आवडली असे सांगतात, मात्र पुढे पण भाषा, परदेशी भाषेचा आधार घ्यायची जरूरी होती का?’ अशी पृच्छा करून ‘आपली मराठी भाषा समृद्ध आहे, भाषा समृद्ध आहे, भाषा शुद्ध करा. तुमची कादंबरी चांगली आहे.’ असे बजावतात. प्रकृतीच्या विकलांग अवस्थेतही सावरकरांनी आपली कादंबरी वाचून दोष दाखवावे. याचेच अप्रूप रणजित देसाई यांचे मन भरून येण्यास पुरेसे ठरते. यशवंतराव चव्हाण एका कार्यक्रमाच्या वेळी रणजित देसाई दिसूनही कार्यकर्त्यांच्या गराड्यात त्यांना भेटू शकत नाहीत. ते डोंगरे यांना पाठवून सर्किट हाऊसवर येण्याचा निरोप देतात. रणजितचे हात पकडून बेडरूममध्ये नेतात. ‘तू रागावला असशील. गैरसमज करून घेतला असशील नाही?’ विचारतात. ‘तसं अत्र्यांकडे गेले. ‘आज आमची शिवशक्ती धन्य झाली’ म्हणत अत्र्यांनी हार घालून स्वागत केले. अत्रे म्हणाले, भाऊ तुमच्या अंगावर डाग असले तरी तुमचं मन गंगेइतकं निर्मळ आहे.’ भाऊंनी म्हटले. आज जो संयुक्त महाराष्ट्र होतोय त्याचे श्रेय तुम्हांला आहे. जे मनात आहे ते स्पष्ट बोलण्याचे धाडस केवळ तुमच्यात आहे. ‘श्रेष्ठ नाटककारांच्या पंक्तींत अत्रे बसू शकत नाहीत, ‘हा कोडफुटक्या खांडेकर काय सांगतो’ या जुन्या जखमांची भळभळ त्या भेटीने दूर झाली. तात्यासाहेब शिरवाडकर न कळवता अचानक कोवाडला येतात. ‘स्फूर्ती ही स्वयंस्फूर्तीच हवी. जेव्हा सुचेल तेव्हा लिही, उगीच भरडण्यात अर्थ नसतो, ‘असे ते सांगतात. ‘आयुष्यातल्या एकाकीपणाबद्दल शोक करू नको, त्याचा दोष कुणाला देऊ नकोस. कल्पित शोकामागे धावण्यात अर्थ नाही.’ असाही सल्ला देतात. हा माणुसकीचा जिव्हाळा रणजितना भाव्याकुळ करून टाकतो. अशा अनेक हृदयांतरीच्या स्नेहाच्या धारा रणजित देसार्इंनी खुल्या केलेल्या आहेत, म्हणून त्यांचे दर्शन प्रेरणादायी व कृतज्ञतेचे ठरते. -शंकर सारडा ...Read more

स्मरणचित्रांचा हृद्य अल्बम… ‘तसं पाहिलं तर त्याच्या अंतरंगाचा ठाव घेणं कधीच कुणाला जमलं नाही. किनाऱ्यावर सागराच्या लाटा फेसाळत येतात, गर्जतात. तेवढंच का कलावंतांचं रूप असतं? त्यापेक्षाही आत कुठे तरी अथांग सागर पसरलेला असतो. त्याला क्वचित उधाण येतं. ण त्याच्या आत खोलवर चाललेली ही खळबळ कितीजणांना कळते?’ काशिनाथ घाणेकरांच्या संदर्भात रणजित देसाई यांनी हे लिहिले असले तरी ‘स्नेहधारा’ या त्यांच्या पुस्तकामागेही ‘खळबळ’ टिपण्याचीच प्रेरणा आहे असे मत सहज बनून जाते. अर्थात केवळ कलावंताच्या मनापुरतीच मर्यादा आखून न घेता सामान्यांच्या मनांचीही स्पंदने टिपण्याचे काम त्यांनी येथे भावनोत्कट शैलीत केले आहे. संपादक पांडुरंग कुंभार यांच्या म्हणण्यानुसार जेवढे लेख ते जमवू शकले त्या लेखांचा हा संग्रह आहे. आचार्य अत्रे आणि गुरू भाऊसाहेब खांडेकर यांच्या समेटाने पहिला लेख सुरू होतो आणि वसंतराव देशपांडे यांच्या अधुऱ्या मैफलीच्या व्यथेने पुस्तक संपते. आठवणींच्या माध्यमातून माणसाच्या माणुसपणाचे अंतरंग उघडे करण्याचे कसब देसाई यांना साधले आहे. आपली ‘स्वामी’ कादंबरी जेव्हा बक्षीसपात्र ठरली तेव्हा त्यांच्या मनाची झालेली अवस्था एवढाच काय तो वैयक्तिक उल्लेख बाकी सारे इतरांच्या अंतरंगात घुसून मर्मभेदी क्षण टिपणे! तात्यासाहेब शिरवाडकर असो अथवा कुमार गंधर्व यांच्या आठवणी असो, देसार्इंचा नम्रपणा त्यात उठून दिसतो. कुमार गंधर्व देसार्इंच्या घरी येऊन चार-पाच भजनं गातात हा केवळ कलावंतांच्या लहरीचा भाग नसतो तर स्नेहबंधाने जुळवून आणलेला योग असतो. भालजी पेंढारकरांविषयी लिहिताना देसाई कमालीच्या भावुकपणानं लिहितात. राजकारणाच्या काट्यातही साहित्याचे गुलाब बाळगणारे यशवंतराव चव्हाण देसाईच्या लेखणीतून समर्थपणे साकारत जातात. यातील काही लेख तर भावनांना हात घालतात. मात्र साहित्याच्या मननाचा, चिंतनाचा आनंदही त्यातून मिळतो हे देसार्इंच्या लिखाणाचे वैशिष्ट्य, त्यामुळे सगळ्या आठवणी हृद्य झाल्या आहेतच, शिवाय वेगवेगळे संदर्भ मिळत गेल्याने इतिहासाचे एक आकलनही लेख वाचताना होत राहते. सावरकरांनी आपली ‘स्वामी’ कादंबरी वाचून प्रतिक्रिया नोंदवली याचा देसार्इंना मनस्वी आनंद झालाय. त्याचप्रमाणे पुरस्कार मिळाल्यावर औषधांच्या पैशांसाठी पुरस्काराची रक्कम विचारणाऱ्या हंसाबाई वाडकर तर अधिकच चटका लावून जातात. पुंडलिकजी कातगडे या खऱ्या-खुऱ्या स्वयंसेवकाचे स्मरणचित्र असेच रेंगाळत राहते. सनईचा सूर ऐकताच गाडीतून उतरून नुकत्याच लग्न झालेल्या जोडप्याला आशीर्वाद देऊन मनाचा आनंद मिळवणारे बाळासाहेब देसाई यांच्या सोबतीने निव्र्याज मनाने चांगल्याचे कौतुक करणाऱ्या अभिनेत्री सुलोचना यांचेही स्मरणचित्र छान रेखाटले गेले आहे. तसेच शाहीर गव्हाणकरांच्या स्नेहाचे दर्शन हा आणखी एक मैत्रीचा पीळ. सी. रामचंद्र असो की लालजी गोखले असो, कलावंतांच्या हृदयाचे कप्पे रणजीत देसाई मोठ्या कलात्मकतेने उघडे करतात. ...Read more