मध्यमवर्गीय जीवनातील समस्यांचे वैशिष्ट्यपूर्ण आकलन... लोकप्रिय कथाकार वपु काळे अतिशय सहजतेनं चपखल उदाहरणांद्वारे आयुष्यातील गुंतागुंत सोपी करण्याचा नेमका धागा वाचकांच्या हाती सोपवतात. त्यांच्या प्रत्येक कथेत चिंतनाचे सूर उमटत राहतात आणि त्या चिंतनाचया सुरांनी अर्थांची वेगवेगळी वलये मनात फेर धरू लागतात. मुळात अत्यंत खुमासदार घटना; चमत्कृतिपूर्ण प्रसंग व व्यक्ती; आणि त्यांच्या अनपेक्षित वर्तनामुळे उडणारा गोंधळ... पण तो वपु आपल्या खास कथाकथनतंत्रशैलीने कमालीचा उत्कंठापूर्ण बनवतात. त्यामुळे त्यांच्या कथेचा शेवट एकतर ध्यानीमनी नसलेली कलाटणी देऊन होतो किंवा आसमंत लख्खकन चकाकून सोडणारे जीवनविषयक तत्त्वज्ञान किंवा सत्य सांगून होतो. जीवनविषयक प्रसन्न, आशावादी व उदार जाणीव ही त्यांच्या प्रत्येक कथेला एक वेगळीच उंची देऊन जाते. ‘स्वर’ या कथासंग्रहाच्या शेवटच्या पृष्ठावर हा आशय व्यक्त करणारा ‘ब्लर्ब’ दिला आहे; तो यथोचितच आहे. वपुंच्या कथचे मर्म प्रकट करणारा आहे. ‘स्वर’ मध्ये एकूण पंधरा कथा आहेत. ठुमरी, सोळा जानेवारी, स्वर, सत्कार, धर्म, किक्, पराभव, जिद्द, दुर्वास, भाऊचा धक्का, पहिली खेप, वसावसाचा वसा, मोले घातले बोलाया, मला समजतंय, आणि ‘मी, माझी सौ व तिचा प्रियकर’, ठुमरी ही गोष्ट वीस पृष्ठांची आहे. बाकीच्या सहा ते पंधरा पृष्ठांच्या. आपल्या पतीनं आपली एकेकाळची प्रेयसी अचानक भेटल्याचे सांगितल्यावर जयश्रीमधला संशय चवताळून उठतो. स्वप्नात कोणीतरी देवी येते आणि तिला सांगते, ‘‘तुझ्या नवऱ्याला सांभाळ.’’ एका सिनेमाला जयश्री जाते, त्या चित्रपटाची कथा तिला आवडते. लग्नापूर्वीचे प्रियकर-प्रेयसी एकमेकांना भेटतात आणि दोघांच्यात काहीही न घडता ते एक रात्र एकत्र काढतात. फक्त गप्पा मारतात. जयश्री ही कथा रंगवून शेजाऱ्यांना सांगते आणि म्हणते, ‘‘पण हे असे आदर्श पुरुष सिनेमातच सापडणार. प्रत्यक्षात एवढा संयम पाळू शकणारा माणूस अशक्य. आलेली संधी पुरुष सोडतो काय कधी? नाटक, सिनेमा, कथा-कादंबरीत ठीक आहे हे सगळं–’’ तेव्हा निवेदकाला सांगावंसं वाटतं की, ‘‘मूर्ख स्त्रिये, अगं, असा एक मर्यादा पुरुषोत्तम ह्या क्षणी तुझ्या या उंबऱ्यात उभा आहे.’’ ठुमरी हे नाव या कथेला दिलेय; ते का? अनुराधा सुनीलला सांगते, ‘‘संसार हा धीरगंभीर उदात्त रागदारीसारखा असतो. तास तास चालणारा. ठाम, विलंबित, द्रुत अशा अंगानं फुलणारा. केव्हा केव्हा फार संथ वाटणारा. उदास करणारा. कंटाळा आणणारा आणि मध्येच तुझ्यासारख्या मित्राची आठवण, हा मोठा राग आळवून झाल्यानंतरच्या ठुमरीसारखी असते. दहा मिनिटात संपणारी पण सगळी मैफल गुंगत ठेवणारी. मरगळ घालवणारी.’’ रजेवर जाण्यापूर्वी लीला फडणीस प्रत्येक सहकाऱ्याला एकेकट्याला गाठून कॉन्फिडेन्शियली सांगते, ‘‘डॉक्टरांनी सोळा तारीख दिली आहे. कुणाला सांगू नका.’’ प्रत्येकाला मनातून वाटते, ‘‘ही कॉन्फिडेन्शियल बातमी फक्त आपल्यालाच ठाऊक आहे... लीला फडणीसने ही खास बातमी फक्त आपल्यालाच सांगितलीय या जाणिवेने प्रत्येकजण मोहरतो. परिणाम? सोळा तारखेला ऑफिसात कोणीच येत नाही. प्रत्येकाची रजेची चिठ्ठी... एकटे बॉस येतात. तेही मॅटर्निटी होमचा नंबर फिरवतात... यासारखा किस्साही वपु काळे मोठा खुलवून पेश करतात. हेच वपुंचे मानसशास्त्राचे ज्ञान ‘सत्कार’ कथेतही आपल्याला दिसते. आपला एकसष्टीचा गौरवांक निघावा ही एकेकाळी नाट्यचित्रपटसाहित्यक्षेत्रात काही काळ कार्य करणाऱ्या केशवरावांची इच्छा. ते स्वत: आजारपणामुळे अंथरुणाला खिळलेले. म्हणून साठीबाबत संबंधित व्यक्तींना स्मरण देण्यासाठी ते त्यांना भेटायचे पत्नी सरस्वीबाई हिला सुचवतात. पण संबंधित व्यक्ती फारसा प्रतिसाद देत नाहीत. साठीच्या दिवशी नेमका केशवरावांना भेटून डॉ. साठे हार घालतात. त्याच आनंदाच्या भरात केशवरावांना अ‍ॅटॅक येतो आणि ते पलंगावर कोसळतात. डॉक्टर इंजेक्शन देतात तेव्हा केशवराव शुद्धीवर येतात. डॉ. साठे सरस्वतीबार्इंना सांगतात, ‘‘आज त्यांना कुणालाही भेटू देऊ नका. कुणी हार आणले तर तुम्ही ते घेऊन त्यांना नेऊन द्या. पण भेटायला देऊ नका.’’ सरस्वतीबाई दर तासाने एकेक हार घेऊन केशवरावांना देत हा अमक्याचा, हा तमक्याचा असे सांगत राहतात आणि केशवरावांच्या मनाला उभारी आणत राहतात. ‘‘हा लपंडाव. लोकांनी मला फसवायचं. मी लोकांना फसवायचं. कृतघ्न सहकाऱ्यांच्या उपेक्षेचा धक्का पतीला या अवस्थेत जाणवू नये’’ म्हणून सरस्वतीबाईनी चालवलेली ही कसरत म्हणजे एक मानसशास्त्रीय उपचारच ! टेलिफोन ऑपरेटरच्या जागेसाठी इंटरव्ह्यूचा कॉल आलेली पुष्पा शाळिग्राम फोनवरून आपणास उशीर होईल असे सांगते, तेव्हा तिच्या आवाजातला गोडवा व मार्दव जाणवून कथानिवेदक तिचीच नेमणूक करायचे मनोमन नक्की करतो. तंबोऱ्याच्या तारांना जवारी लावल्यावर ज्याप्रमाणे स्वर काही काळ घुमत राहतो, त्याची आस मनी राहते तसा काहीसा तिचा आवाज - तो त्याला जिंकतो. प्रत्यक्षात ती येते, तेव्हा तिचा काळा रंग व सामान्य रूप पाहून त्याला प्रश्न पडतो, ‘‘परमेश्वरानं या मुलीला काहीही न देण्याएवढं कफल्लक का असावं?’’ तरीही त्या आवाजामुळं तिला नोकरी दिली जाते. बॉसला ती नंतर एकदा आपल्यावर असलेल्या कर्जाची कल्पना देताना म्हणते, ‘‘माझ्यासारखी मुलगी ज्या आईवडिलांना असते, त्यांना ती मुलगी म्हणजे कर्जच नाही का?... कातडीचा रंग काळा. त्याचे हजार रुपये मी धरले. केस आखूड. त्याचे पाचशे रुपये. डोळेही पाणीदार नाहीत. त्याचे पाचशे. ओठ जाड. त्याचे हजार. बांधा- त्याचे दोन तीन हजार. लग्नाच्या वेळी फक्त पैसाच धावून येईल. एखादा अडलेला वरपिता देईल त्याच्या गृहलक्ष्मीची जागा मला.’’ आपल्याच ऑफिसमधल्या अच्युतबरोबर ती दोन तीन महिने फिरताना दिसल्याचे बॉसला कळते. तेव्हा त्याला आश्चर्य वाटते. खरे तर अच्युतचे लग्न ठरलेले असते; त्याची भावी पत्नी परगावी गेलेली असते, हे सर्वांना ठाऊक असते. बॉसच्या प्रश्नाला उत्तर देताना पुष्पा आपली भूमिका प्रकट करते, ‘‘मी निव्वळ स्वत:च्या आनंदासाठी अच्युतबरोबर फिरते. मला थोडा कैफ हवा होता. धुंदी हवी होती. पुरुष बाईसाठी कसा वेडापिसा होतो हे मला लांबून पाहायचं होतं. माझ्या लग्नानंतर मला तसा कैफ अनुभवायला मिळेलच ह्याची खात्री नव्हती... एकदा पुरुषाच्या वासनेने उसळी खाल्ली की त्याला फक्त स्त्री हवी असते. मग ती कशी का असेना !... मला माझ्या या कुरूपतेनंच वरदान दिलंय असं म्हणायला हवं. माझ्यासारख्या कुरूप मुलीबरोबर अच्युतसारख्या राजबिंड्या गृहस्थाचं काही गणित असेल अशी शंकाही घेण्याचं धाडस कुणाला झालं नाही.. जसं एखादीचं सौंदर्य अपूर्व असतं तशी माझी कुरूपताही अपूर्व आहे.’’ ‘स्वर’ या कथेच्या माध्यमातून वपुंनी रूपहीन कुमारी तरुणीच्या व्यथांची एक वेगळीच कैफियत सादर केली आहे. पुष्पाला घेऊन अच्युत आपल्या भावी सासुरवाडीलाही भेट देतो; तरी कोणाला काही वाटत नाही. यासारखे तपशील म्हणजे वपुंचे मास्टर स्ट्रोकच ! ‘आटपाट नगर होतं. तिथं एक ब्राम्हण होता’ अशा कहाणीच्या ढंगात ‘वसावसाचा वसा’ ही कथा वपु सांगतात. कथेतल्या ब्राम्हण अविरत पत्नीधर्माचा वसा घेतो, त्यामुळे त्याला वडिलांनी दिलेला शाप बाधत नाही. बायको वसावसा ओरडत नाही. ‘‘हे व्रत कायम करायचं असतं, हे व्रत शंकरानं पार्वतीला, पार्वतीनं गणेशाला, गणेशानं नारदाला आणि नारदांनी अनेकांना सांगितलं’’ असाही परंपरेचा हवाला वपु देतात. बंद पडलेली स्कुटर मेकॅनिक दोन मिनिटातच ठीक करतो आणि ती वाघिणीसारखी गुरगुरू लागते. त्या मेकॅनिकनं स्कुटरचीच कळ फिरवली नाही, आपलीही फिरवली असं निवेदकाला वाटतं, आणि घरातल्या मुलाच्या समस्येकडे नव्या दृष्टीने तो बघायला सिद्ध होतो. (किक्) एका साहित्यिकाकडे रविवारी लेखककवींची मैफल जमते. हॉटेलमधून खाद्यपदार्थ येतात. लेखककवी खूष होतात. अनेक रविवार असे जातात... हे खाद्यपदार्थ कोण पाठवते?... वपु आपल्या चाहत्या रसिकाचे कौतुक ‘पराभव’ या कथेद्वारे करण्याची संधी देतात. वपु काळे यांच्या या कथांमधून मध्यमवर्गीय जीवनातील अनेकविध सामाजिक-नैतिक-कौटुंबिक समस्यांचेही एक वेगळे रूप समोर येते. या अस्तित्वाला भक्कम मानसिक आधार शोधण्याचा त्यांचा प्रयत्न दिसतो. जगण्यासाठी विशिष्ट मूल्यभानाची गरज असते. आयुष्याची इमारत भक्कम पायावर उभी करावी लागते. भावभावनांच्या पायावर ती सदैव हादरत राहते; तिला भक्कमपणा आणण्यासाठी, एका नैतिक भानाची गरज असते. त्या नैतिक भानाचे विविध पैलू प्रकट करणे हे एक कथाकार म्हणून वपु काळे आपले उत्तरदायित्व मानत राहिले. ‘स्वर’मधील कथा त्याची साक्ष देतात. ...Read more

संवादोत्सुक कथा… कथा या वाङ्मयप्रकाराचा कौटुंबिक कथा हा जर एक उपप्रकार मानला, तर त्या कथांच्या सदंर्भात कथाकार व. पु. काळे यांचे नाव आवर्जुन घ्यावे लागेल. खास मध्यमवर्गीय संसारकथा म्हणजे व. पु असं समीकरण मांडायला अजिबात हरकत नाही, इतक्या विपुल संख्यनं व. पुं. नी ‘आंबटगोड’ कुटुंबकथा लिहिल्या. माणसांमध्ये वाढत चाललेला विसंवाद, एकलेपणा व. पुं. च्या कथांच्या केंद्रस्थानी असल्याचं दिसून येतं. त्यांच्या प्रथम स्मृतिदिनी त्यांच्या तीन पुस्तकांची नवी आवृत्ती प्रकाशित झाली आहे. ‘स्वर’ हा संग्रह १९७९ साली प्रथम प्रकाशित झाला. ही त्याची पाचवी सुधारित आवृत्ती आहे. तीक्ष्ण निरीक्षणशक्ती आणि त्यातून उतरलेली जीवाला हुरहूर लावतील, अशी व्यक्तिचित्रणं व.पुं.च्या इतर संग्रहांप्रमाणेच ‘स्वर’मध्येही वाचायला मिळतात. आपल्या सांसारिक जीवनात कधी ना कधी वाट्याला येणाऱ्या प्रसंगांपैकी जवळच्या आप्ताचा मृत्यू ही एक घटना. लहान मुलांना शक्यतो त्यापासून दूर ठेवण्याचा अयशस्वी प्रयत्न नेहमीच केला जातो. ‘मला समजलंय’ ही कथा अशा प्रसंगांमधलं गांभीर्य, वैय्यर्थता आणि दु:ख खूप तपशीलवार आणि नेमकेपणानं टिपते. ...Read more