प्रदीर्घ सूडकथा... ‘द रनअवे ज्युरी’ ही जॉन ग्रिशॅम यांची कादंबरी. जॉन ग्रिशॅम हा बांधकाम कामगाराचा मुलगा. ‘व्यावसायिक बेसबॉल खेळाडू’ व्हायची स्वप्ने बघत होता, परंतु त्यासाठी आवश्यक गोष्टी आपल्याकडे नाहीत हे लक्षात येताच त्यांनी कायद्याची पदवी घेऊन दा वर्ष वकिली केली. १९८३ ते १९९० या काळात विधनसभेवर निवडून येऊन त्यांनी कार्य केले. एक दिवस बारा वर्षांच्या बलात्कारित मुलीची कहाणी ऐकून त्यांनी कादंबरी लिहायला सुरुवात केली. काम करून लिखाण करायचं, पण प्रकाशक पटकन स्वीकारायचे नाहीत. नंतर ‘कायदेविषयक रोमांचक वाङ्मय लिहिणारा लेखक’ ही पदवी मिळण्याआधी ते मिसिसिपीमध्ये आठवड्याला साठ ते सत्तर तास काम करणारे वकील होते. त्यातून ते लेखन छंद जोपासत. लवकरच लेखन छंदाचे पूर्ण वेळ व्यवसायात रूपांतर होऊन त्यांनी लोकप्रिय आणि रोमांचक कादंबऱ्यांचा सिलसिला चालू केला. त्यांच्या नऊ कादंबऱ्यांवर चित्रपट निघाले. त्यांच्या अनेक कादंबऱ्या बेस्ट सेलर ठरल्या. फक्त कायद्याशी संबंधित विषयांवरच कादंबऱ्या लिहिण्यात हातखंडा असलेला हा जगीर नावाजलेला अमेरिकन कादंबरी लेखक. या कादंबरीचा मराठी अनुवाद केला आहे अनिल काळे यांनी. या अगोदरही काळे यांनी मराठी अनुवाद केलेला आहे. त्यांची साधीसोपी, रंजक भाषाशैली अभ्यासू वृत्तीची जाणीव करून देते. या कादंबरीमध्ये अमेरिकन न्यायपद्धतीप्रमाणे अगदी ज्युरींच्या निवडीपासून ते पार खटल्याच्या निकालापर्यंत जे काही भयंकर आणि भ्रष्ट प्रकार दाखवले आहेत, ते खरोखर सुज्ञ वाचकांचे मन सुन्न करणारे आहेत. (इथे हिंदुस्थानात तरी यापेक्षा वेगळी परिस्थिती कुठे आहे?) या प्रकारांबरोबरच ‘बिग बिझनेस’मधील सर्व तऱ्हेचे उच्च पातळीवरचे गैरप्रकारही असेच आहेत. मात्र खटल्यातील साक्षीपुराव्यांच्या निमित्ताने ‘सिगारेट’, ‘तंबाखू’, ‘निकोटिन’ या विषयांवर झालेल्या आणि होत असलेल्या प्रचंड संशोधनाची एक झलक आपल्याला पाहायला मिळते आणि ती माहिती मात्र शहारे आणणारी आहे. सिगारेट ओढण्याच्या किंवा इतर प्रकारांनी तंबाखू सेवनाच्या ‘स्वत:पुरत्या निर्णयाचा अधिकार प्रत्येकाला आहे खरा, पण प्रचंड जाहिरातबाजी करून आणि निकोटिनसारखे तंबाखूची सवय लावणारे रसायन अजिबात कमी न करता सिगारेट व इतर तंबाखूची उत्पादने सर्रास प्रचंड प्रमाणावर उत्पादित करून ती विकली जातात. तेव्हा हा तथाकथित स्वयंनिर्णयाचा अधिकार केवळ कागदावरच उरत नाही का? हा या कादंबरीत विचारलेला प्रश्न मोठा विचार करायला लावणारा आहे. सिगारेट कंपन्या, न्यायव्यवस्था, राजकीय दबाव गट अशा प्रचंड व्यापक पार्श्वभूमीवर अत्यंत कल्पकपणे रंगवलेली, सत्य आणि कल्पना यांचे अनोखे मिश्रण असलेली ही एक प्रदीर्घ सूडकथा आहे. या कादंबरीस योग्य न्याय देण्याचा यशस्वी प्रयत्न आपल्या कौशल्यपूर्ण अनुवादाने अनिल काळे यांनी केला आहे. फाल्गुन ग्राफिक्सने तयार केलेलं मुखपृष्ठ साजेसं आहे. ...Read more

गुंगवून टाकणारी रहस्यमय कादंबरी… सिगारेट ओढण्याच्या किंवा इतर प्रकारांनी तंबाखू सेवनाच्या स्वत:पुरत्या निर्णयाचा अधिकार प्रत्येकाला आहे खरा, पण प्रचंड जाहिरातबाजी करून आणि निकोटिनसारखे तंबाखूची सवय लावणारे रसायन अजिबात कमी न करता सिगारेट व इतर तंबाखची उत्पादने सर्रास प्रचंड प्रमाणावर उत्पादित करून ते विकली जातात, तेव्हा हा तथाकथित स्वयंनिर्णयाचा अधिकार केवळ कागदावरच उरत नाही का, हा या कादंबरीत विचारलेला प्रश्न मोठा विचार करायला लावणारा आहे. ‘सिगारेट स्मोकिंग इज इन्ज्युरिअर टू हेल्थ’ असा तथाकथित वैधानिक इशारा आपल्याकडेही सिगारेटच्या पाकिटांवर छापलेला असतो. पण तेवढ्याने भागते का? अगदी शाळांपासून पन्नास फुटांवर असलेली आपल्याकडची सिगारेट, तंबाखू व गुटखा विक्रेत्यांची दुकाने, गुटख्याच्या उत्पादनांवर व विक्रीवर घातलेले निर्बंध आणि त्यांची राजरोस होत असलेली तुफान विक्री, कायद्याच्या कचाट्यातून सुटण्यासाठी अत्यंत कल्पकतेने बनवलेल्या त्यांच्या जाहिराती हेच नाही का दाखवत, की कायदा आणि त्याची अंमलबजावणी यात प्रचंड मोठी तफावत आहे. सिगारेट कंपन्या, न्याय व्यवस्था, राजकीय दबावगट अशा प्रचंड व्यापक पार्श्वभूमीवर अत्यंत कल्पकपणे रंगवलेली, सत्य आणि कल्पना यांचे अनोखे मिश्रण असलेली ही एक प्रदीर्घ अशी सूडकथा आहे. कादंबरीचा लेखक जॉन ग्रिशॅम हा बांधकाम कामगाराचा मुलगा. व्यावसायिक बेसबॉल खेळाडू व्हायची स्वप्ने बघत होता. परंतु त्यासाइी आवश्यक गोष्टी आपल्याकडे नाहीत हे लक्षात आल्यावर त्याने कायद्याची पदवी घेतल्यानंतर दहा वर्षे वकिली केली. १९८३ ते १९९० या काळात विधानसभेवर निवडून येऊन त्यांनी कार्य केले. कायदेविषयक रोमांचक वाड्:मय लिहिणारा लेखक ही पदवी मिळण्याच्या आधी ते मिसिसिपीमध्ये आठवड्याला साठ ते सत्तर तास काम करणारे वकील होते. कधी कामाला जाण्याच्या आधीचा तर कधी मधल्या सुटीचा वेळ ते कादंबरी लेखनाच्या छंदासाठी देत असत. लवकरच छंदाचे पूर्ण वेळ व्यवसायात रुपातंर झाले. त्यांच्या नऊ कादंबऱ्यावर चित्रपट निघाले आहेत. त्यांच्या अनेक कादंबऱ्या ‘बेस्ट सेलर’ ठरल्या. ज्यूरी... वाटेल ते करून आपल्याच बाजूनं निकाल लावू पाहणाऱ्या महागड्या वकिलांनी खास निवडलेली माणसं. कोट्यवधी डॉलर्सच्या नुकसान भरपाईसाठी एका प्रचंड सिगारेट कंपनीविरुद्धच्या वादळी खटल्याच्या मध्यभागी सापडलेली; एक अत्यंत पथदर्शक निकाल देण्याची संधी मिळालेली, पण अगदी मूठभर निवडक लोकांनाच एक रहस्य माहिती आहे. या ज्यूरींचा निर्णय पडद्याआडून फिरवण्याची क्षमता आहे. त्यांच्या नेत्यांकडे. फक्त ज्यूरी नंबर दोन म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या व्यक्तींचा भूतकाळ अत्यंत रहस्यमय आहे आणि आपल्या सुंदर, तरुण मैत्रिणींच्या सहकार्यानं तो प्रत्येक चाल खेळतोय. संपूर्ण सिगारेट उद्योगाचं भवितव्य अधांतरी आहे. एक कुटुंब न्यायदानाची वाट बघंतय. वकिलांचं करिअरच बरबाद होण्याची पाळी आली आहे. प्रचंड लाचलुचपत, हाव आणि भ्रष्टाचार होतोय आणि अशा परिस्थितीत ज्यूरी नंबर दोनबद्दलचं सत्य प्रकाशात येणार असं दिसतंय. अमेरिकेतील ‘बिग फोर’ सिगारेट कंपन्या. त्यांच्यावर प्रचंड टीका केली होती. धूम्रपानामुळे प्राण गमावलेल्या लोकांची मुलं, बायका त्यांच्यावर एकामागून एक खटले भरत होती. नुकसान भरपाई मागत होती. ते सगळे खटले भरत होती. ते सगळे खटले बिग फोरनीच जिंकलेले होते. आता मात्र त्यांच्यावरचा दबाव वाढत होता. एका जरी विधवेनं खटला जिंकला, तरी खटल्यांचं धरणच फुटणार हे उघड होतं. त्याची सुरुवात झाली होती. कोर्टाच्या वाढत्या हल्ल्यांना तोंड देता यावं म्हणून ‘बिग फोर’ कंपन्यांनी ‘द फंड’ नावानं एक भली मोठी रक्कम गोळा केलेली होती. आताचा खटला ‘वूड विरुद्ध पायनेक्स’ असा होता. पायनेक्स तिसऱ्या नंबरची कंपनी होती व सेलेस्ट वुडने हा खटला भरला होता. ज्यूरर्सनी जर पायनेक्सच्या बाजूनं निकाल दिला, तर पुढची दहा वर्षे तरी सिगारेट उद्योगांविरुद्धां हे आक्रमण थंड पडणार होतं. मुळात कोणताही कायदा करत असताना तो ज्या उद्देशाने केलेला असतो, तो उद्देश त्यांच्या अंमलबजावणीच्यावेळी बऱ्याचदा सफल होत नाही. कारण कायदा राबवणारे लोक त्यातून पळवाटा शोधण्याच्या मागे लागतात. कायद्याचा अर्थ लावणारेही तेच करत असतात. अनेकदा कायदा तयार करतनाच त्यात पळवाटा ठेवलेल्या असतात. त्यामुळे मूळ उद्देशापासून कायदा भरकटत जातो. या कादंबरीमध्ये अमेरिकन न्यायपद्धतींप्रमाणे अगदी ज्यूरींच्या निवडींपासून ते पार खटल्याच्या निकालापर्यंत जे काही भयंकर आणि भ्रष्ट प्रकार दाखवले आहेत, ते खरोखरच सुज्ञ वाचकांचे मन सुन्न करणारे आहेत. या प्रकारांबरोबरच ‘बिग बिझिनेस’ मधले सर्व तऱ्हेचे उच्च पातळीवरचे गैरप्रकारही असेच आहेत. मात्र खटल्यातील साक्षीपुराव्यांच्या निमित्ताने सिगारेट, तंबाखू, निकोटिन या विषयावर झालेल्या आणि होत असलेल्या प्रचंड संशोधनाची एक झलक आपल्याला पाहायला मिळते आणि ती माहिती मात्र शहारे आणणारी आहे. सिगारेटच्या व्यसनामध्ये अडकल्यामुळे फार भयंकर यातनामय मृत्यू आलेल्या आई-वडिलांच्या एकुलत्या एका मुलीने घेतलेल्या सूडाची ही कथा आहे. ...Read more