हे त्रिवेणी पुस्तक छान आहे. अगदी बेलाच्या पानासारखे आहे. जपान मध्ये याला `हायकू` असे संबोधीले जाते. मेघना साने यांचा त्रिवेणी काव्यसंग्रह वीस वर्षांपूर्वी आणि गुलजार यांचा काव्यसंग्रह पाच वर्षांपूर्वी माझ्या खजिन्यात दाखल झाले. वात, पित्त आणि कफ यासाखे मनातील त्रिदोष हरण करणा-या त्रिवेणी संगमातील या काव्यसरीता असतात जणु! छोट्या पण आशय मोठा असतो अन् त्यामुळे वाचतांना कंटाळा येत नाही. ...Read more

लेखनाची पद्धत भन्नाट आहे ह्यात आणि गर्भितार्थ तर अफलातून

अप्रतिम ......तीन ओळींत पूर्ण कविता ...म्हणुन त्रिवेणी ....पहील्या दोन ओळी म्हणजे गंगा आणि यमूनेचा संगम तर ....तीसरी ओळ म्हणजे सरस्वती प्रमाणे गुप्त आणि सुप्त विचारानीं समांतर वाहत जाणारी .....

गुलजारांच्या ‘त्रिवेणी’चा सारस्वत अनुवाद... गुलजार संवेदनशील कवी, तर शांता शेळके भावग्राही अनुवादक. या सुरेख संगमामुळेच साकारली उर्दू, हिंदी नि मराठीची त्रिवेणी. त्रिवेणी हा गुलजारांनी घडवलेला त्रिपदी छंद. तीन दशकांच्या निरंतर रियाजानंतर तो समृद्ध झला. शांता शेळके यांना हिंदी, उर्दूची चांगली जाण होती, हे गुलजारांच्या मूळ हिंदीत लिहिलेल्या ‘त्रिवेणी’ या त्रिपदी गझल संग्रहाचा मराठी अनुवाद वाचत असताना लगेच लक्षात येते. त्यात त्यांचा पिंड कवयित्रींचा त्यामुळे भाव नि भाषेचा सुरेख संगम या अनुवादात पदोपदी लक्षात येतो. हा अनुवाद हिंदी-मराठीस जोडणारा दुग्धशर्करा योग होय. फाळणीनंतर जी माणसं पाकिस्तान सोडून भारतात आली, त्यापैकी गुलजार एक होत. फाळणीच्या वेदनांनी त्यांचं काव्य ओथंबलेलं आहे. ते अशा त्रिपदी गझल वाचताना तीव्रतेनं जाणवतं. मी आपले सारे समान घेऊन आलो होतो बॉर्डरच्या अलीकडे माझे मस्तक मात्र कुणी कापून ठेवून दिले तिकडेच माझ्यापासून अलग होणे रुचले नसेल तिला कदाचित! गुलजारांची त्रिवेणी नामक त्रिपदी अल्पाक्षरी गझल होय. पहिल्या दोन ओळींचा शेर असतात गंगा-यमुना. हा असतो विषय विस्तार. तिसरी ओळ असते सरस्वती. तीत गझलचा आशय अमूर्त, अव्यक्त असतो. सरस्वतीसारखा गुप्त. काव्य वाचकांनी स्वानुभवांच्या समृद्धीवर स्वविवेक नि स्वतर्क इत्यादीच्या बळावर तो जाणून घ्यायचा त्यामुळे ‘त्रिवेणी’ समजायची तर कवी नि वाचक यांच्यात अद्वैत भाव, भाषा, भंगिमांचा त्रिवेणी संगम होणं पूर्वअट असते. गुलजारांची कविता अनुभवाच्या समृद्धीसह भाषांतरित करायची तर अनुवादकामध्ये ते सारस्वत कौशल्य ती साहित्य प्रतिभा असणे अनिवार्य. ती शांता शेळकेमध्ये होती. ज्या मराठी वाचकांना त्यांच्या कॉफी हाऊस प्रत्येक टेबलावर नवा पाऊस! सारख्या हायकूचं त्रिपदीचं सौंदर्य पेलता आलं, त्यांना या त्रिवेणी म्हणजे नवी पर्वणीच वाटल्याशिवाय राहणार नाही. त्रिवेणी अनुभवजन्य तशीच भावसमृद्ध! मराठी अनुवाद करताना शांता शेळके यांनी मूळ त्रिवेणीतील आशयास धक्का लावू न देता त्यांचा अनुवाद केला आहे. काही ठिकाणी तर हा अनुवाद मूळ रचनेच्या बरहुकूम झालेला आढळतो. वह जिससे साँस का रिश्ता बंधा हुआ था मेरा दबा के दाँत तले साँस काट दी उसने कटी पतंग का माझा मुहल्ले भर ते लुटा! सारख्या या हिंदी त्रिवेणीचा शांता शेळकेंनी केलेला खालील मराठी अनुवाद याचा ठळक पुरावा म्हणून सांगता येईल. जिच्याबरोबर श्वासाचे धागे जोडले होते मी ते नातेच, दातांनी धागा तोडावा तसे तोडले तिने! आणि... आता काटलेल्या पतंगाचा तुटका मांजा लुटला जातो आहे मोहल्यात! ही गोष्ट अलाहिदा की ‘जोडले’च्या ठिकाणी ‘जडले’ नि ‘मोहल्ल्यात’च्या ठिकाणी ‘गल्लीत’ शब्दांची रचना चपखल ठरली असती. ‘त्रिवेणी’ या गुलजारांच्या नवरचित छंदांच्या संग्रहाचा मराठी अनुवाद ही शांता शेळके यांनी मराठी साहित्यास दिलेली शेवटची देणगी नि म्हणून तिचं ऐतिहासिक मूल्य राहिल. हा अनुवाद गुलजारना इतका भावला की, त्यांनी तो खालील शब्दांत शांताबार्इंना समर्पित केला. शान्ताबाई, आप सरस्वती की तरह मिली। और सरस्वती की तरह गुम हो गयी। ये ‘त्रिवेणी’ आप ही को अर्पित कर रहा हूँ। - गुलजार मूळ रचनाकरानं अनुवादकाचा केलेला असा सन्मानही माझ्यासारख्या अन्य अनुवादक, अभ्यासकास वैश्विक घटना वाटल्यावाचून राहणार नाही. अशी दर्दी कलाकारच देऊ जाणे! सरस्वतीच्या प्रतीकात्मक चिन्हाचं साधं परंतु आशयघन मुखपृष्ठ लाभलेला हा मराठी भाषांतरित काव्यसंग्रह मूळ हिंदी ग्रंथाच्या एक तृतीयांश किमतीत मराठी काव्यरसिकांना त्यांच्या बोलीत उपलब्ध करून देऊन मराठी प्रकाशक मेहता पब्लिशिंग हाऊसने ‘मराठी पुस्तके महाग असतात’ हा आरोप अपवादाने खोटा ठरवला आहे. तो नियम होईल. तर मराठी साहित्याचा प्रसार होण्यास साह्य होईल. ‘त्रिवेणी’ या भाषांतरित गझल संग्रहात विषय वैविध्य आहे. प्रेम, प्रणय, विरह, मीलन, फाळणी, जगणं, शोषण, नाती, इच्छा, आकांक्षा, पर्यावरण सारे विषय समावून घेण्याची कुवत असलेल्या या त्रिपदीत मनुष्य निसर्ग व जीवनसंघर्षाचा त्रिवेणी संगम आहे. उर्दू, अरबी, फारसी शब्दांजागी समर्पक मराठी शब्दरचना करून शांता शेळके यांनी मराठी त्रिवेणी मूळ हिंदी इतक्याच दर्जेदार बनवल्या आहेत. या त्रिवेणीत जीवनाचा सुस्कारा जसा आहे, तशी जीवन सुसह्य करण्याची शक्तीपण. जे लिहाल त्याची साक्ष देईन मी बिनचूक सारख्या ओळीतून शांताबार्इंच्या मनातील अनुवादकाचा आत्मविश्वासच एका अर्थाने प्रकट झाला आहे. हा आत्मविश्वासच या अनुवादाचं आत्मबळ होय. हिंदी ‘त्रिवेणी’चा मराठी अनुवाद मात्र शब्दांची टांकसाळ नसून भावनेनं गुंफलेली ती मोहनमाळ होय! गुलजार नि शांता शेळके यांच्या काव्यातील भावबंधांचा धांडोळा घेणाऱ्यांना हा अनुवाद भाव नि भाषा सेतू ठरल्याशिवाय राहणार नाही, असा मला विश्वास वाटतो. -सुनीलकुमार लवटे ...Read more