वि.स. खांडेकर हे ललित लेखक होते तसेच गंभीर समाजचिंतकही होते. त्यांच्या समग्र साहित्यास समाजचिंतनाची किनार अंगभूत असायची. केवळ रंजक लिहिणं खांडेकरांची वृत्ती नव्हतीच मुळी! विशुद्ध वैचारिक लेखन ते तन्मयतेने करायचे. त्यात नवसमाज निर्मितीचा ध्यास असायचा.त्यांचे समाज चिंतनपर वैचारिक लेख म्हणजे अपरासृष्टीच! गांधीवाद, समाजवादाधारित मानव समाज निर्मिती हे त्यांचं बिलोरी स्वप्न होतं. त्यांच्या कल्पनेतला नवा भारत विज्ञाननिष्ठ, समताधिष्ठित, श्रमप्रतिष्ठ, स्वदेशभावयुक्त, आंतरिक शुचितेने भारलेला असायचा. नवी स्त्री केवळ शिक्षित नव्हती तर सुजाण होती. सामान्यजन नैतिकता, न्याय व कृतिशीलतेस आसूसलेले ते कल्पायचे. नवा भारत घडवायचा तर निर्मितीचा वन्हि चेतायलाच हवा, असा त्यांचा आग्रह असायचा. खांडेकरांची ही अपरासृष्टी समजून घ्यायची तर ‘वन्हि तो चेतवावा’तील वैचारिक लेख वाचायलाच हवेत. त्याशिवाय आपण नवा भारत निर्मिणार तरी कसा? नि केव्हा? ...Read more

वैचारिक लेखांची पर्वणी... ‘वन्हि तो चेतवावा’ हे डॉ. सुनीलकुमार लवटे संपादित उल्लेखनीय पुस्तक. प्रस्तुत पुस्तकात साहित्यिक वि. स. खांडेकर यांचे समाजचिंतनपर वैचारिक लेख अंतर्भूत आहेत. खांडेकरांच्या समग्र साहित्यातून ध्येयवाद जाणवत राहतो. त्यांच्या कल्नेतला नवा भारत विज्ञाननिष्ठा, समतानिष्ठा, श्रमप्रतिष्ठा, स्वदेश प्रेम यावर आधारलेला होताच, पण विशेष म्हणजे त्याला आंतरिक शूचितेचं अधिष्ठान होतं. प्रस्तुत पुस्तकात एकूण तेरा वैचारिक लेख आहेत. या लेखांतून विविध सामाजिक समस्यांवरचे विचार आजही कालबाह्य झालेले नाहीत. खांडेकर हे स्वप्नदर्शी साहित्यिक होते असं म्हटलं जातं; पण त्यांची स्वप्नं, ध्येयवाद हा मनाच्या तळमळीतून आलेला आंतरिक उमाळा होता. म्हणूनच तो पारदर्शी होता. समाजचिंतन हा त्यांच्या साहित्याचा मूळ गाभा होता. ते जीवनवादी साहित्यिक होते. गांधीवाद व समाजवादाच्या बैठकीवर त्यांचा मूळ पिंड पोसला गेला होता. त्यामुळे स्वातंत्र्योत्तर काळातला मूल्यांचा ऱ्हास, औद्योगिककीरणानं भौतिक सुखाची वाढती लालसा, यांत्रिकता, सामान्य माणसाची भावनाशून्यता, चंगळवाद, व्यभिचार या आत्मघाताच्या मार्गाकडे नेणारी भीषण सामाजिक परिस्थिती त्यांच्यासारख्या संवेदनशील चिंतकाला विषण्ण करते. सामान्य माणसापासून नेत्यापर्यंत सर्वांच्याच ढळलेल्या मूल्यहीन आचारविचारांनीही ते निराश झालेले दिसत नाहीत. त्यांचा आशावाद दुर्दम्य आहे. एकीकडे समाजाचं, देशाचं असं दाहक चित्रण करताना दुसरीकडे त्यांनी कल्पनेतली समाजसृष्टी लेखातून मांडण्याचं कार्य सातत्यानं सुरूच ठेवलं होतं. डॉ. भालचंद्र फडके यांनी त्यांच्या या समाजसृष्टीची ‘अपरासृष्टी’ या शब्दात चिकित्सा केली आहे. १९२७ ते १९६८ या चार दशकांतील लेखांतून स्त्रीजीवन, विद्यार्थीदशा, समाजदेश यांची स्थिती, त्याची चिकित्सा, कायदेविषयक मतं अशा विविध विषयांवर विचार व्यक्त केले आहेत. ‘वन्हि तो’ या लेखात प्रामुख्याने स्त्रीजीवन, विद्यार्थीदशा, समाजमूल्ये हे विषय आहेत. ‘कायदा म्हणजे काव्य नव्हे’ या लेखात वेश्याबंदीसारख्या उपेक्षित पण अत्यंत महत्त्वाच्या सामाजिक समस्येवर विचार व्यक्त करताना ते म्हणतात, ‘स्त्री-पुरुष संबंधाविषयीच्या नीतीच्या आपल्या कल्पना आदर्श व काटेकोर झाल्या आहेत. मोठमोठी माणसेही ज्या भुका आवरू शकली नाहीत त्या तृप्त करण्याची संधी न मिळाल्यामुळेच ही माणसे वाममार्गाला लागतात. याबाबतीत त्यांची भूमिका शिक्षकांची, सुधारकांची, समाजचिंतकांची होती.’ ‘स्त्री विकास’ या जिव्हाळ्याच्या विषयावर रूळ बदलले पण या लेखात १९२० पासूनचा आढावा ते घेतात. स्त्रीशिक्षणाच्या प्रसारामुळे स्त्रीशिक्षणाच्या प्रसारामुळे स्त्रीजीवन व तिचा विकास यांची सखोल मीमांसा करतात. शिक्षणानं स्त्रीजीवनात झालेलं परिवर्तन, कारणे मांडताना पाश्चात्त्य लेखकाच्या या संदर्भातील विचाराचा आढावाही घेतात. ‘नवी सामाजिक मूल्ये’ या लेखात बदलती सामाजिक विषमता दूर करायची असेल तर बुद्धी, भावना, कायदा या साऱ्यांचा समतोल असावा तरच ही सामाजिक जडता नष्ट होऊ शकेल. नवी विद्या, नवे विज्ञान घेऊन आलेल्या इंग्रजी राजवटीने वैयक्तिक नीतिमत्तेच्या भारतीय जीवनाच्या गाभ्यावर जोरदार आघात केला. सामाजिक मनाची वैचारिक व भावनिक पोकळी व तिच्यापोटी निर्माण झालेला वैफल्यवाद हे आजच्या आपल्या समाजाचं खरं दुखणं आहे. सर्व जुन्या श्रद्धा गेल्या, पण त्याची जागा घेणाऱ्या नव्या श्रद्धा निर्माण करण्याच्या कामी आम्ही अपयशी ठरलो आहोत, हे त्यांचं भाष्य कटू वास्तव स्वीकारायला भाग पाडतं. व्यक्ती, समाज, राष्ट्र, मानवता या सर्वांच्याच बाबतीत सत्य व अर्थगर्भ ठरणाऱ्या केशवसुतांनी दिलेल्या संदेशाचं स्मरण ते करून देतात आणि नव्या भारताच्या निर्मितीचं स्वप्न सुजाण नागरिकांना दर्शवतात. ...Read more

प्रस्तुत पुस्तकात स्त्री-जीवन, विद्यार्थिदशा, समाजमूल्ये, बुद्धी व भावनांचे द्वंद्व इत्यादी विषयांशी निगडित वैचारिक लेख आहेत. या ग्रंथातील प्रत्येक लेखामागे विशेष असे प्रसंग, घटना आहेत. या लेखांना एक प्रतिक्रियात्मक असं रूप आहे. यामुळेच त्यांच्या समगर साहित्यास असलेल्या समाजचिंतनाच्या किनारीचे वाचकाला प्रत्यंतर येते. नवा भारत घडवायचा तर निर्मितीचा वन्ही चेतवायलाच हवा, असा त्यांचा आग्रह असायचा. खांडेकरांची ही अपरासृष्टी समजून घ्यायची तर प्रस्तुत पुस्तकातील वैचारिक लेख वाचायलाच हवेत. ...Read more