वि. स. खांडेकरांच्या कालातीत कथा… लहानपणी वाचलेल्या, ऐकलेल्या, पाहिलेल्या, काही गोष्टी मनात कायमचं घर करून रहातात. मराठी दुसरी किंवा तिसरी असताना माझ्या पाठ्यपुस्तकांत एक गोष्ट होती. मला खूप आवडायची ती गोष्ट. ती छोटी कथा अशीच माझ्या मनाच्या कोपऱ्या घर करून बसली होती. सात-आठ वर्षाचं वय असताना वाचलेली आणि आवडलेली गोष्ट का आवडली, हे सांगता येत नाही. या कथेचे लेखक कोण, कथेचं रसग्रहण वगैरे गोष्टी तर दूरच. गोष्ट आवडली आणि तिनं मनात घर केलं ही एकच बाब महत्त्वाची. त्या गोष्टीचं नाव होतं ‘चंद्रकोर’ अंतोनच आणि वसंत हे दोन त्यावेळच्या माझ्या वयाचे जीवलग मित्र आणि त्यांच्या मैत्रीच्या आड आलेला अंतोनचा वडिलांचा दारू विकण्याचा धंदा. ‘‘माझे बाबा रोज संध्याकाळी तुझ्या बाबांच्या दुकानात जातात, आणि मग घरी येऊन आईला मारतात.’ ही त्या दोन छोट्या जीवांच्या निर्मळ मैत्रीमध्ये असलेली काळी छाया, अशी मनाच्या कोपऱ्यात आठवणींचं मोहोळ करून राहिलेली ती गोष्ट. आज जवळजवळ तीस-पस्तीस वर्षानंतर अगदी अलिबाबाची गुहा सापडावी तसं मला झालं. मेहता पब्लिशिंग हाऊसने पुनर्प्रकाशित केलेली वि.स.खांडेकरांची चार पुस्तकं माझ्या हातात पडली. चारही पुस्तकं एकापेक्षा एक अशी सरस आहेत. त्यापैकी दवबिंदू, विद्युतप्रकाश आणि जीवनकला हे तीन कथासंग्रह आहेत आणि वायुलहरीमध्ये ललितलेख वाचायला मिळतात. तीनही कथासंग्रह अगदी साध्या सरळ, पण मनाला भिडणाऱ्या कथांनी परिपूर्ण आहेत. ‘चंद्रकोर’ कथेत तर समुद्र आणि चांदणं यांचा उल्लेख सुरेख रीतीने सतत केला आहे. अंतोनच्या मनातल्या वेगवेगळ्या भावनांचे नाते, समुद्राच्या वेगवेगळ्या रूपाशी जोडून साधलेली भावनिक तरलता मनाला मोहवून टाकते. इंग्रजी शाळेत जायला मिळणार या आनंदाने भारावलेल्या अंतोनच्या मनात ‘‘पौर्णिमेचे चांदणे फुलले. त्याला समुद्राचा आवाज मुलांच्या गोंगाटासारखा वाटू लागला.’’ इंग्रजी शाळेत गेल्यावर भीतीने लटलट कापणाऱ्या अंतोनला एक सुरेख पोषाख केलेला मुलगा हसून जवळ बोलावतो तेव्हा, ‘‘समुद्रात बुडणाऱ्या मनुष्याला जहाज दिसावे.’’ तसे अंतोनला वाटते. या संग्रहातल्या सर्वच कथा १९३४-३५च्या सुमारास लिहिलेल्या आहेत. कालपरत्वे आलेले काही प्रसंग सोडले तर या कथा कुठेही कालबाह्य वाटत नाहीत. ‘विद्युतप्रकाश’मध्ये वेगवेगळ्या भावनांची गुंफण करणाऱ्या कथा आपापल्यापरीने आनंद देऊन जातात. विशेष उल्लेखनीय कथांमध्ये ‘विस्तवाशी खेळ’ ही कथा मनाला स्पर्शून जाते. सतरा-अठरा वर्षांच्या मुग्ध वयात, शृंगारिक कथा-कादंबऱ्या वाचून तरुण हृदयावर आपले आकर्षण चालते की नाही हा प्रयोग करून पाहण्याचं कुतूहल निर्माण झालेली एक तरुणी खोडकर निरागसतेने या प्रेमाच्या नाटकाचा प्रयोग शेजारी राहणाऱ्या तरुणावर करते. त्याला या खेळाची जराही कल्पना नसते. पुढे त्या तरुणीचं रीतसर दुसऱ्या मुलाशी लग्न झाल्यावर तो शेजारचा तरुण अक्षरश: कोसळून जातो. आपला खेळ इतका जीवघेणा होता आणि त्यात एक निष्पाप जीव होरपळून गेल्याचं तिला कालांतराने समजतं. पण पश्चाताप करून चुकीचं परिमार्जन करण्याची वेळ निघून गेलेली असते आणि उरलेलं आयुष्य जळज जगण्याची वेळ तिच्यावर येते. या सर्व कथांमध्ये एक गोष्ट विशेषकरून जाणवली ती अशी की, कमीत कमी वर्णन करूनही कथेतल्या व्यक्तिरेखा आकार घेतात. सहज घडणाऱ्या घटनांमधूनच कथानक आकार घेत जातं. त्यासाठी वेगळं वर्णन किंवा उकल करण्याची धडपड कुठेही जाणवत नाही. या सर्व सहजतेमुळेच सुमारे पन्नास वर्षापूर्वीच्या या कथा आजही तितक्याच टवटवीत वाटतात. खांडेकरांच्या कथांच्या विषयात विविधता आढळते. जुन्या चाकोरीबद्ध कथालेखनातून कथेला बाहेर काढून नवा मार्ग दाखवण्याचे श्रेय खांडेकरांचेच आहे. वेगवेगळ्या थरांतून सतत नवा वाचकवर्ग तयार होत असतो आणि अशा वाचकांना हे कथासंग्रह नक्कीच आवडतील असा विश्वास वाटतो. गेल्याच वर्षी साहित्याचं मानाचं असं ज्ञानपीठ अवॉर्ड कुसुमाग्रजांना मिळालं. त्या सोहळ्याचा आस्वाद मराठी साहित्याचे रसिक घेत असतानाच या पारितोषिकाचे पहिले मानकरी असलेल्या खांडेकरांच्या साहित्याचं पुनर्प्रकाशन करून, अनिल मेहता यांनी वाचकांच्या आनंदात भरघोस भर टाकली आहे. -सुचेता खोत ...Read more

खांडेकरांचा १९३७ साली प्रसिद्ध झालेला हा कथा संग्रह त्यात त्यांच्या कथांची अनेक वैशिष्ट्ये प्रकट झालेली आहेत. त्यांची प्रयोग शीलताही लक्षात येते. विद्युत् प्रकाश ही कथा पूर्णतया पत्ररूप आहे. दादा-नानांच्या या पत्रातून विद्युत आणि प्रकाश यांच्या लग्नाा बेत पक्का होतो. या दोघांनीही सत्याग्रहात भाग घेऊन आपले देशप्रेम सिद्ध केलेले असते. प्रेमभंगामुळे वैद्यकीय शिक्षण सोडून आनंद शिक्षकाच्या नोकरीसाठी येतो. त्याला लेखक घरी बोलावतो. त्यानंतर तो नोकरी नको म्हणतो. लेखकाची पत्नी निर्मला हिच्या डायरीतील नोंदीने तोच तिचा पूर्वीचा प्रियकर असल्याचे लेखकाला कळते. आनंदने तिची सर्व परत केलेली असतात. ‘‘ती पत्रे तुझ्या नवऱ्याला दाखवण्याएवढा मी दृष्ट नाही... मात्र दुसऱ्यांची हृदये ही तरुणतरुणींची खेळणी नव्हेत हे लक्षात ठेव’’ असे त्याने बजावलेले असते. (विस्तवाशी खेळ) ‘सती’ कथेला एका दंतकथेचा आधार दिसतो. आई-मुलाचे वात्सल्य दाखवणारे चित्र व अल्लड तरुणीचे शृंगारिक चित्र या दोनमधून पहिल्याची निवड पुरस्कारासाठी सरदारसाहेब करतात. त्यांना दुसरेही चित्र त्याच चित्रकाराने काढलेले आहे हे कळल्यावर धक्का बसतो. आर्य संस्कृतीचा वसा घेतलेल्या आपल्या घरात सतरा मुले, दहा-बारा बायका, नऊ नातवंडे आहेत. हे चित्र तेथे लावता येणार नाही म्हणून ते रंगमहालात टांगतात. (दोन चित्रे) देवळातले नाटक सोडून विठ्ठलराव एका भाविणीकडे जातात, तर त्यांची पत्नी तेथे येते आणि त्यांची खरडपट्टी काढते (करुण कथा) असे अनेक विषय कथांसाठी आवाहन करणारे त्यांना सापडत होते. ...Read more