प्रतिभावंत ललित निबंधकार... खांडेकरांचे अभिजात ललित निबंध आपल्याला त्यांच्या विस्तृत अनुभव विश्वात घेऊन जातात, त्यांच्या तरल, कल्पनाशक्तीचे दर्शन घडवतात, आणि सुंदर भाषाशैलीने प्रभावित करतात. ते वाचत असताना आपल्या लक्षात येते, की प्रतिभासंपन्न ललित नबंधकाराला विषयांची कमतरता कधी जाणवतच नाही. कारण साध्या विषयातला अपेक्षित आनंद किंवा मोठा आशय शोधून काढणे हे कवीप्रमाणे लघुनिबंधकाराचेही कार्य असते. त्यामुळेच लोकांना क्षुद्र आणि निरर्थक वाटणाऱ्या विषयातलासुद्धा आनंद त्याला हळुवारपणे टिपता येतो आणि वाचकांपर्यंत पोहोचवता येतो. -अरविंद बोंद्रे ...Read more

रोजच्या पाऊलवाटेवरून फुफाटा तुडवीत चालत असताना कडेचं तोडकी सावली देणारं एखादं झाड क्षणभर विसावून पुन्हा फुफाट्यातून चालत असताना अचानक पावसाच्या धारा याव्या आणि मृदगंधाच्या पायघड्यांनी पावलं खिळून रहावी असं आसमंताचं देखणं रूप किती मोहक, हवसं ! असचं काीसं ‘झिमझिम’ या लघुनिबंध संग्रहाबद्दल म्हणता येईल. वि. स. तथा भाऊसाहेब खांडेकर हे साहित्यक्षेत्रातल मानाचं ‘पान’... भाऊसाहेबांच्या सिद्धहस्त लेखणीतून साकारलेलं प्रत्येक पान जीवनाचा अर्थ उलगडून सांगणारं... तुम्ही, आम्ही अनुभवलेलं, अनुभव घेत असलेलं अनुभवयला येणारचं असं जीवनाचं तत्त्वज्ञान अगदी सहजरीत्या सांगण्याची शैली अत्यंत परिणमकारक आहे, त्यामुळेच तर खांडेकरांची कादंबरी जशी मनाची पकड घेते तसेच लघुनिबंध वाचतानाही जाणवते... ‘लघुनिबंध म्हणजे अलंकारिक शब्दात तत्त्वज्ञान सांगणे’ असं जे एक चित्र आपल्या मनात असतं ते खांडेकरांचे लघुनिबंधसुद्धा किती वाचनीय असू शकतो हे स्पष्ट होते. झिमझिम या लघुनिबंध संग्रहात एकूण बावीस लघुनिबंधांचा समावेश आहे. यातील विषयही अगदी आपल्या दैनंदिन जीवनात घडणाऱ्या घटनांचे चित्रण म्हटल तरी फारसे वावगे ठरणार नाही. पाहुणे, घड्याळ, रात्रीचा पोषाख, न्हाणीघर, ध्रुवतारा यासारख्या परिचयातील घटकांवर इतके सूक्ष्म अवलोकन वाचून आपणही नव्यानं ह्या गोष्टीकडे पाहू लागतो. ‘हिवाळा’ या लघुनिबंधात खांडेकर वर्णन करताना म्हणतात. ‘आपल्याला न आवडणाऱ्या गोष्टी क्षुद्र लेखण्यात माणूस किती पटाईत आहे, पहा ! हिवाळ्यात या गार वाऱ्याविषयी जो तो तुच्छतेने आणि तुसडेपणाने बोलत होता ! वसंत ऋतूतल्या वाऱ्याच्या झुळकांना ‘वायुलहरी’ या नाजूक नावाने संबोधणारे आणि वर्षाकाळातल्या बेछूट वाऱ्याला ‘झंझावात’ हे काव्यमय नाव देणारे जग थंडीची ‘साथ’ करणाऱ्या वाऱ्याला अगदी नालायक मानीत होते. वासंतिक वायुलहरीचे साम्य किंवा झंझावाताचे तांडव यांच्यातले काव्य हिवाळ्यातल्या वाऱ्यात नसेल ! पण काव्य हा काही जीवनाचा आत्मा नव्हे, तो त्याचा एक अलंकार आहे आणि दोन ऋतुतल्या वाऱ्यातलया काव्याचे स्वरूप तरी काय ? पाहुण्यांना मोहक वाटलेल्या रानवेलींच स्वर स्वरूप आणि त्याबद्दलची चिकित्सा ‘वनलता’ या निबंधांतून सुरेख रेखाटलीय. ‘नवा कायद्यातले’ भविष्याविषयींचे तत्वज्ञान तुम्हा आम्हाला सहज पटते. भविष्यबंदीचा कायदा झाला, तर चारी बाजूंनी नीरस झालेले या माणसाचे जीवन अधिकच भकास होईल. जीवनात भव्य, रम्य, उत्कंट किंवा उदात्त असे काहीतरी असू शकते याचा ज्यांना कधीच अनुभव येत नाही त्यांना साप्ताहिक भविष्ये या आपल्या आयुष्यातल्या फार महत्त्वाच्या गोष्टी वाटाव्यात यात नवल ते कसले ? ‘नवे व्याकरण’ मधला जो नवा अर्थ लेखकांने सांगितला आहे. तो निश्चितच उदात्त, भव्य आहे. व्याकरणाच्या पठडीतला नियम आणि त्यानुसार बनलेली मानवी प्रवृत्तीवर हल्ला करताना खांडेकर म्हणतात. या व्याकरणाने तीन पुरुषांची तीन भिन्न रूपे कशाला निर्माण केली ? व्याकरणात जर केवळ प्रथम पुरुष रूप असते तर समाजाचे चित्रच बदलून गेले असते. पण द्वितीय, तृतीय पुरुष रूपाने माणूस स्वत:ची जबाबदारी झटकून वागू लागला. जो तो ‘सत्य बोला’, ‘परोपकार करा’, ‘मुक्या प्राण्यांवर दया करा’ असा उपदेश दुसऱ्याला करायला लागला. ‘मी परोपकार करतो’ असे म्हणण्याची आवश्यकता कुणालाच वाटेना. ओझे वाटून घ्यायची पाळी आली, ती त्यातला जडभाग दुसऱ्याच्या शिरावर लादायचा, हा मनुष्य स्वभावच आहे! व्याकरणाने तीन पुरुष कल्पून नेमके याच गोष्टीला उत्तेजन दिले, त्यामुळे जग सुधारण्याची जबाबदारी द्वितीय व तृतीय पुरुषांवर टाकून प्रथम पुरुष नामानिराळा राहिला ! यामुळे मानवी जीवनात दु:खे निर्माण झाली. सुरुवातीपासून व्याकरण शिकत असतानाही आपण कधी त्याकडे इकडे ‘डोळसपणे’ पाहिले नव्हते. उंच उडी, आवाज, धागा, तीन लाख सुनीते, सुविचार, कल्पना, आत्मचरित्रे या सारख्या लघुनिबंधातूनही खांडेकरांनी त्या-त्या घटकाकडे नव्याने बघण्याचा मार्ग वाचकांना दाखवला आहे. अगदी साध्या, सोप्या शब्दांत वाचणाऱ्याला मनोमन पटेल असं सत्य सांगण्याची हातोटी उत्तमच आहे. शेक्सपिअरचा ‘हॅम्लेट’, गांधींचा अहिंसावाद नेपोलियनची निडरता, शॉची नाटके यांचा ओघाने येणारा उल्लेख ‘दोन ध्रुव’ तली धोंडू मोलकरणीची झुणका-भाकर आणि वाकळीची ऊब झिमझिममधल्या पाहुण्यांच्या पंगतीची मानकरी होते, तेव्हा त्या-त्या व्यक्तिरेखेमधली लेखकाची ओढ नव्याने दिसते. ‘व्युत्पत्ती’, ‘सत्यंम ब्रूयात प्रियं ब्रूयात’ ‘पाच मिनिटे आणि एक तरुणी’ यातील रेखाटन सुरेख आहेत. मेहता पब्लिशिंगतर्फे प्रकाशित करण्यात आलेली झिमझिम हा वि. स. खांडेकर यांच्या लघुनिबंधाची द्वितीयावृत्ती वाचनीय आहे. चंद्रमोहन कुलकर्णी यांचे सुरेख मुखपृष्ठ पुस्तकाच्या आकर्षणात भर घालणारे आहे. ...Read more