- Pradeep Talekar
पुस्तक परिचय - पुष्प १ ले
*टू सर विथ लव्ह*
मूळ इंग्लिश लेखक - श्री. इ आर ब्रेथवेट.
अनुवादिका - श्रीमती लीना सोहोनी.
प्रकाशक - मेहता पब्लिशिंग हाऊस.
परिचय कर्ता: प्रदीप तळेकर, पुणे +919850899387
एक छोटीशी कादंबरी म्हणा किंवा आत्मलेखन म्हणावे असे पुस्तक. पुस्तकाचा नायक म्हणजे स्वतः लेखक, श्री ब्रेथवेट, एक कृष्णवर्णीय तरुण गृहस्थ. इथे कृष्णवर्णीय हे महत्वाचे म्हणून त्याचा उल्लेख आवर्जून केलेला. एक सत्य कहाणी आपण पुस्तक वाचत असताना उलगडते आणि आपण या ओघवत्या अनुवादात या आत्मकथनात गुंतत जातो जसा नायक त्याच्या कथानकात गुंतलेला आढळतो.
दुसऱ्या महायुध्दात आपला नायक हा रॉयल एअरफोर्स मध्ये ग्राउंड क्रू मध्ये काम करत असे. स्वतः इलेक्ट्रॉनिक इंजिनीअर. युद्ध संपल्यावर साहजिकच सक्तीची निवृत्ती पत्करावी लागलेली. मग नोकरीसाठी वणवण चालू, त्यावेळच्या युद्धाने उध्वस्त झालेल्या इंग्लंडमध्ये, मुख्यतः लंडनमध्ये. योग्य शैक्षणिक पात्रता आणि एअरफोर्स मधील अनुभव याच्या जोरावर सहज नाही तरी काही प्रयत्नांनी नोकरी मिळेल या आशेवर हा तरुण बाहेर पडतो. युद्धजन्य परिस्थितीमुळे लगेच नोकरी मिळेल ही अपेक्षा नसतेच. पण त्याला तो केवळ कृष्णवर्णीय आणि इंग्लंडमध्ये न जन्मलेला इंग्लिश माणूस असल्यामुळे नोकरी मिळणे किती दुरापास्त होते याचे वर्णन म्हणजे ब्रिटिशांच्या वर्णद्वेषाचा धगधगता नमुना आहे. इंग्लंड बाहेरचा म्हणजे लेखकाचा जन्म गयानातील जॉर्जटाऊन येथील निग्रो घरातील.
आता आपण मुख्य आशयाकडे वळणार आहोत. अनेक अपमान, शिव्याशाप मूग गिळून प्राप्त केल्यावर नायकाला एक अतिशय सामान्य अशी शिक्षकाची नोकरी मिळते. तीही कुठे, तर अतिशय गलिच्छ, अतिदारिद्री अशा वस्तीत टग्या मुलामुलींच्या शाळेत जिथे जागोजागी दलाल, वेश्या, अमली पदार्थ आणि त्याची जोड म्हणून खून मारामारी करणाऱ्यांचे साम्राज्य असते. याहून कहर म्हणजे, ही शाळा देखील प्रामुख्याने गोऱ्या मुलांची असते आणि हातावर बोटे मोजण्या एवढी कृष्णवर्णीय मुलांची. त्यात परत धार्मिक विघटन असतेच. त्यामुळे एकूणच समाजातील व्यक्ती आणि वर्ण द्वेष येथेही असतो.
प्रथमच शिक्षकाची नोकरी करणाऱ्या नायकाला सोपवला जातो सर्वात मोठ्या मुलांचा आणि मुलींचा वरचा वर्ग. सूड, राग, द्वेष, उद्धटपणा, बेशिस्त या भावनांनी भरलेल्या मुलांच्या घोळक्यात आपला नायक येतो तीच आव्हाने घेऊन. शाळेचे हेडमास्तर आणि इतर बरेचसे शिक्षक त्यांच्यातील दोष लक्षात घेतले तरी चांगले असतात आणि या मुलांवरही प्रेम करीत असतात काही ध्येयाने प्रेरित होऊन.
पुढे कथानकात या मुलांशी होणारा नायकाचा सामना, त्याचा त्यांच्याशी होणारा विविधतेचा संवाद किंवा विसंवाद यांचा परिचय होत जातो. या मुलांना सर्वसाधरण स्वच्छतेचे, म्हणजे अगदी हात धुणे, आंघोळ करणे ते नीटनेटके राहणे यांचे धडे तो कश्यातर्हेनें देतो, त्यांना धडपडत सुसंस्कृत, सुशिक्षित करण्याचे कष्ट घेतो हे वाचण्यासारखे आहे. बंडखोरीचे मुलांच्या आत्मविश्वासात तोच रूपांतर करतो. यातच त्याचा संयत प्रेमाचा प्रवास देखील हळुवारपणे पण कष्टाने उलगडला जातो. अनेकवेळेला वाचताना डोळे भरून येतात आणि नकळत वाहू लागतात. एक सामान्य तरुण ध्येयाने प्रेरित झालेला शिक्षक कसा घडतो आणि आपल्या विद्यार्थ्यांचे भविष्य घडविण्यास कसा हातभार लावतो याचे हे कथानक म्हणजे उत्कृष्ट उदाहरण आणि प्रेरणास्थानच आहे.
खूप काही सांगता येईल किंवा लिहिताही येईल. पण तो वेळेचा आणि आशयाचा अपव्यय होईल. त्यामुळे एकच सांगून थांबतो, ते म्हणजे प्रत्येकाने हा अनुवाद किंवा मूळ इंग्रजी पुस्तक जरूर वाचावे. कथानकाचा काळ हा दुसरे महायुद्ध संपल्या नंतरचे असले तरी अजूनही ते संदर्भहीन होत नाही यातच या लेखकाचे यश आहे.
लेखन सीमा.....
शुभम भवतू 💐
प्रदीप तळेकर, पुणे
- Anil Udgirkar
ही एका कृष्णवर्णी ईंग्लिश शिक्षकाची मि.ब्रेथवेट यानी स्वत: सांगीतलेली कहाणी .रॉयल एअरफोर्स मधील यशस्वी कारकिर्द संपवून ते जेंव्हा नौकरी साठी अर्ज करत होते तेंव्हा त्यांना खरी वर्णद्वेषाची ओळख झाली.वरवर सहानुभुती दाखवून शेवटी नकारघंटाच पदरात पडायला सुरूवात होती.
ग्रीनस्लेड शाळेत त्यांना शिक्षक म्हणुन रुजु व्हायची संधी आली.ह्या शाळेत समाजाच्या खालच्या आर्थीक स्तरातील मुलेच प्रवेश घ्यायची.सर्व बेशिस्त व कसलाही विधीनिषेध नसलेली,संस्कारहिन.
ब्रेथवेट यानी अपार कष्ट घेऊन आपली योग्यता कशी सिध्द केली हे अगदी ह्रदयाला भिडणारे आहे.
- Rajiv Lute
ही कहाणी आहे इंग्लंडमधील एका उच्चशिक्षित निवृत्त सैनिकाची जो अपरिहार्य कारणामुळे शिक्षक होतो. नाव एडवर्ड रिकार्डो ब्रेथवेट! ब्रेथवेट यांनी १९५९ साली शिक्षकी पेशातून आलेल्या अनुभवावर आधारित मूळ पुस्तक लिहले आहे. लीना सोहोनी यांनी त्याचा उकृष्ठ मराठी अनुवाद केलेला आहे.
दुसऱ्या महायुद्धानंतर इंग्लडच्या रॉयल एअरफोर्समधून निवृत्त झालेले ब्रेथवेट हे बुद्धिमान इलेक्ट्रॉनिक इंजिनियर आहेत. (होते आता त्यांचं निधन झालं आहे.मृत्यू १२ डिसेंबर २०१६) निवृत्ती नंतर उच्चपदाच्या चांगल्या नोकरीस लायक असूनही त्यांना वारंवार डावलले जाते. त्यांचा पदोपदी अपमान केला जातो...कारण ते कृष्णवर्णीय(निग्रो) असणे हाच त्यांचा एकमेव दोष आहे. जगभर वसाहती बनवून आपल्या राज्याचा विस्तार करणारे आणि लोकशीच्या बाता मारणारे गोरे इंग्रज मनाने मात्र काळे होते. इंग्रजांच्या दुटुप्पीपणाचा, खोटारडेपणाचा बुरखा या आत्मचरित्रात फाडला गेला आहे. गोरे इंग्रज कृष्णवर्णीय लोकांचे कसे मानसिक शोषण आणि खच्चीकरण करत होते याबद्दल पुस्तकातून माहिती मिळते. चांगल्या ठिकाणी नोकरी मिळवण्यात अपयश आल्याने निराश होऊन आणि नोकरीची गरज म्हणून ब्रेथवेट लंडनच्या ईस्ट एन्ड या गरीब, बदनाम, गलिच्छ वस्तीतील एका शाळेत सामान्य शिक्षकाची नोकरी पत्करतात आणि सुरवात होते त्यांच्या आव्हानात्मक शिक्षकी पेशाला! त्यांचं जीवन बदलून टाकणाऱ्या प्रवासाला…!
या शाळेतील सर्वात मोठ्या मुलांचा वर्ग त्यांना मिळतो. ही मुलं/मुली पौगंडावस्थेतील आहेत. सामन्य मुलांपेक्षा शरीराने मोठी आणि तारुण्यात पदार्पण करणारी आहेत. त्यांचं ओंगळवाणे वागणे, व्यसनं करणे, अस्वच्छ राहणीमान, मुलामुलींचे एकमेकांशी शारीरिक लगट करण्याचे प्रयत्न, कोणत्याही नवीन शिक्षकाला मानसिक त्रास देणे, नवीन शिक्षकाला शाळा सोडून पळून जायला मजबूर करणे अशा त्यांच्या वर्तणुकीचा सामना लेखकाला करावा लागतो. अशा मुलांना सुसंस्कारित करणे, त्यांना समाजात मानाने जगण्यासाठी, आत्मविश्वासाने उभं राहण्यासाठी तयार करणे. ही अवघड कामे लेखक कशी करतो त्यात त्याला कितपत यश येते हा या पुस्तकातील मुख्य विषय आहे.
असंस्कृत, असभ्य, वर्णद्वेष मनात बाळगणाऱ्या शाळकरी मुलाबद्दल त्यांच्या शिक्षकांने विश्वास दाखवला; शिक्षक त्यांच्याशी प्रेमाने वागला; त्याने मुलांच्या समस्यांच्या मुळाशी जाण्याचा प्रयत्न केला; तर ती मुलं बदलतात. जबाबदारीने वागतात. वर्णद्वेष विसरतात. आचरणात चांगला बदल करून शाळेतील इतर लहान मुलांसमोर आदर्श ठेवतात. अभ्यासात प्रगती करतात. हे एका दिवसात साध्य होत नाही. शिक्षक असणारा लेखक त्यासाठी मेहनत घेतो. मुलांना शिकावण्याची पध्दत बदलतो. पालक आणि मुलांच्या भावविश्वात मानाचे स्थान मिळवतो. वेळप्रसंगी मुलांच्या पाठीमागे खंबीरपणे उभा राहतो. यासाठी शाळेच्या प्रेमळ मुख्याध्यापकांची त्यांना सतत साथ मिळते. या शाळेचे मुख्याध्यापक खूप सहनशील, प्रेमळ आणि मुलांचं मन समजून घेणारे आहेत. प्रेमाच्या पायावर शाळेची इमारत तोलून धरण्याचा त्यांचा प्रयत्न आहे. ब्रेथवेट यांना याच शाळेत त्यांची जीवनसाथी (सहकारी शिक्षिका) मिळते.
सूड, द्वेष, राग, हिंसा अशा कोणत्याही भावनेपेक्षा प्रेम ही मोठी शक्ती आहे! एका शिक्षकाला आपल्या वर्गातील उनाड, वाया गेलेल्या विद्यार्थ्यांच्या प्रती वाटणाऱ्या अपार प्रेमाची ही हृदयस्पर्शी कहाणी आहे. वाचकाला खिळवून ठेवणारी ही कादंबरी लेखक बेथवेट यांच्या शिक्षकी पेशात सुरवातीला आलेल्या अनुभवावर आधारलेली आहे. या पुस्तकावर आधारित हॉलिवूड चित्रपटही येऊन गेलेले आहेत.
शिक्षक कसा असावा याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे ब्रेथवेट! त्यांनी त्यांच्यातील शिक्षकाला उच्च पातळीवर नेऊन ठेवले आहे आणि समस्त शिक्षकांना आदर्श घालून दिलेला आहे.
ब्रेथवेट यांचं #टू_सर_विथ_लव्ह हे पुस्तक दिशा हरवलेल्या सर्व शिक्षकांना दिशादर्शक आहे. पालकांनाही मार्गदर्शक आहे.
आपल्याला घायाळ करायला टपलेल्या लोकांपेक्षा आपणाला खूप मोठे व्हायचे असेल तर निरर्थक वाद टाळून प्रतिकूल परिस्थितीतही मोठ्या संयमाने मार्गक्रमण करायला हवे. हे जीवनाचे तत्वज्ञान सांगणारा ब्रेथवेट हा शिक्षक तरुणांना, तरूणाईकडे वाटचाल करणाऱ्या सर्वांना प्रेरणादायी आहे.
- संदिप रामचंद्र चव्हाण
ही कहाणी आहे इंग्लंडमधील एका उच्चशिक्षित निवृत्त सैनिकाची जो अपरिहार्य कारणामुळे शिक्षक बनतो. नाव एडवर्ड रिकार्डो ब्रेथवेट! ब्रेथवेट यांनी १९५९ साली शिक्षकी पेशातून आलेल्या अनुभवावर आधारित मूळ पुस्तक लिहले आहे. लीना सोहोनी यांनी त्याचा उकृष्ठ मराठी अनुवाद केलेला आहे.
दुसऱ्या महायुद्धानंतर इंग्लडच्या रॉयल एअरफोर्समधून निवृत्त झालेले ब्रेथवेट हे बुद्धिमान इलेक्ट्रॉनिक इंजिनियर आहेत. (होते आता त्यांचं निधन झालं आहे.मृत्यू १२ डिसेंबर २०१६)
निवृत्ती नंतर उच्चपदाच्या चांगल्या नोकरीस लायक असूनही त्यांना वारंवार डावलले जाते. त्यांचा पदोपदी अपमान केला जातो...कारण ते कृष्णवर्णीय(निग्रो) असणे हाच त्यांचा एकमेव दोष आहे. जगभर वसाहती बनवून आपल्या राज्याचा विस्तार करणारे आणि लोकशीच्या बाता मारणारे गोरे इंग्रज मनाने मात्र काळे होते. इंग्रजांच्या दुटुप्पीपणाचा, खोटारडेपणाचा बुरखा या आत्मचरित्रात फाडला गेला आहे. गोरे इंग्रज कृष्णवर्णीय लोकांचे कसे मानसिक शोषण आणि खच्चीकरण करत होते याबद्दल पुस्तकातून माहिती मिळते. चांगल्या ठिकाणी नोकरी मिळवण्यात अपयश आल्याने निराश होऊन आणि नोकरीची गरज म्हणून ब्रेथवेट लंडनच्या ईस्ट एन्ड या गरीब, बदनाम, गलिच्छ वस्तीतील एका शाळेत सामान्य शिक्षकाची नोकरी पत्करतात आणि सुरवात होते त्यांच्या आव्हानात्मक शिक्षकी पेशाला! त्यांचं जीवन बदलून टाकणाऱ्या प्रवासाला…!
या शाळेतील सर्वात मोठ्या मुलांचा वर्ग त्यांना मिळतो. ही मुलं/मुली पौगंडावस्थेतील आहेत. सामन्य मुलांपेक्षा शरीराने मोठी आणि तारुण्यात पदार्पण करणारी आहेत. त्यांचं ओंगळवाणे वागणे, व्यसनं करणे, अस्वच्छ राहणीमान, मुलामुलींचे एकमेकांशी शारीरिक लगट करण्याचे प्रयत्न, कोणत्याही नवीन शिक्षकाला मानसिक त्रास देणे, नवीन शिक्षकाला शाळा सोडून पळून जायला मजबूर करणे अशा त्यांच्या वर्तणुकीचा सामना लेखकाला करावा लागतो. अशा मुलांना सुसंस्कारित करणे, त्यांना समाजात मानाने जगण्यासाठी, आत्मविश्वासाने उभं राहण्यासाठी तयार करणे. ही अवघड कामे लेखक कशी करतो त्यात त्याला कितपत यश येते हा या पुस्तकातील मुख्य विषय आहे.
असंस्कृत, असभ्य, वर्णद्वेष मनात बाळगणाऱ्या शाळकरी मुलाबद्दल त्यांच्या शिक्षकांने विश्वास दाखवला; शिक्षक त्यांच्याशी प्रेमाने वागला; त्याने मुलांच्या समस्यांच्या मुळाशी जाण्याचा प्रयत्न केला; तर ती मुलं बदलतात. जबाबदारीने वागतात. वर्णद्वेष विसरतात. आचरणात चांगला बदल करून शाळेतील इतर लहान मुलांसमोर आदर्श ठेवतात. अभ्यासात प्रगती करतात. हे एका दिवसात साध्य होत नाही. शिक्षक असणारा लेखक त्यासाठी मेहनत घेतो. मुलांना शिकावण्याची पध्दत बदलतो. पालक आणि मुलांच्या भावविश्वात मानाचे स्थान मिळवतो. वेळप्रसंगी मुलांच्या पाठीमागे खंबीरपणे उभा राहतो. यासाठी शाळेच्या प्रेमळ मुख्याध्यापकांची त्यांना सतत साथ मिळते. या शाळेचे मुख्याध्यापक खूप सहनशील, प्रेमळ आणि मुलांचं मन समजून घेणारे आहेत. प्रेमाच्या पायावर शाळेची इमारत तोलून धरण्याचा त्यांचा प्रयत्न आहे. ब्रेथवेट यांना याच शाळेत त्यांची जीवनसाथी (सहकारी शिक्षिका) मिळते.
सूड, द्वेष, राग, हिंसा अशा कोणत्याही भावनेपेक्षा प्रेम ही मोठी शक्ती आहे! एका शिक्षकाला आपल्या वर्गातील उनाड, वाया गेलेल्या विद्यार्थ्यांच्या प्रती वाटणाऱ्या अपार प्रेमाची ही हृदयस्पर्शी कहाणी आहे. वाचकाला खिळवून ठेवणारी ही कादंबरी लेखक ब्रेथवेट यांच्या शिक्षकी पेशात सुरवातीला आलेल्या अनुभवावर आधारलेली आहे. या पुस्तकावर आधारित हॉलिवूड चित्रपटही येऊन गेलेले आहेत.
मला या पुस्तकाबद्दलची माहिती हेरंब कुलकर्णी यांच्या बखर शिक्षणाची या पुस्तकातून मिळाली. शिक्षक कसा असावा याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे ब्रेथवेट! त्यांनी त्यांच्यातील शिक्षकाला उच्च पातळीवर नेऊन ठेवले आहे आणि समस्त शिक्षकांना आदर्श घालून दिलेला आहे.
भारतात आज खाजगी शिक्षणसंस्थांचे आलेले उदंड पीक, सरकारी/अनुदानित शाळेतील/महाविद्यालयाततील कायम असणाऱ्या शिक्षक/प्राध्यापकांची विद्यार्थ्यांबद्दलची अनास्था; बहुसंख्य काँट्रॅक्ट भरती केलेले शिक्षक व त्यामुळे त्यांना आलेले नैराश्य; प्राथमिक ते विद्यापीठ शिक्षकांची समाजाशी-विद्यार्थ्यांशी तुटलेली नाळ; शिक्षकी पेशाचे विसरले गेलेले भान; कुठेच रोजगार नाही म्हणून नाइलाजाने शिक्षक झालेले शिक्षक; संस्था चालकांना लाखों रुपये देऊन व वशिलेबाजी करून मिळवलेली नोकरी; प्राथमिक/माध्यमिक शाळेतील मुलांची मानसीकता त्यांचं निरागस मन समजून घेण्यात आलेलं अपयश इत्यादी अनेक दोष आजच्या बहुसंख्य शिक्षकांमध्ये दिसतात. काही शिक्षक याला अपवाद आहेत; जीव तोडून, पदरच्या खर्चाने, प्रतिकूल परिस्थितीत अत्यंत कष्टाने आणि नेटाने आपले कर्तव्य पार पाडत आहेत त्याच्याबद्दल पूर्ण आदर आहे. परंतु त्यांची संख्या हाताच्या बोटावर मोजण्याइतकीच आहे. ब्रेथवेट यांचं #टू_सर_विथ_लव्ह हे पुस्तक दिशा हरवलेल्या सर्व शिक्षकांना दिशादर्शक आहे. पालकांनाही मार्गदर्शक आहे.
आपल्याला घायाळ करायला टपलेल्या लोकांपेक्षा आपणाला खूप मोठे व्हायचे असेल तर निरर्थक वाद टाळून प्रतिकूल परिस्थितीतही मोठ्या संयमाने मार्गक्रमण करायला हवे. जीवनाचे हे तत्वज्ञान सांगणारा ब्रेथवेट (शिक्षक) प्रत्येक तरुणाला, तरूणाईकडे वाटचाल करणाऱ्या प्रत्येकाला प्रेरणादायी आहे.
- Saroj Bhattu
अत्यंत वाचनीय,शिक्षक जागरुक पालक, सर्वांनीच आवर्जून वाचायलाच हव अस हे पुस्तक
- Varsha Sahasrabudhe
Maze atishay avadte pustak, movie pan khup chhann ahe
- Sonali Jadhav
खूप छान पुस्तक आहे..२०१२ला वाचलं होत...
- Siddhi Bidkar
वाचले आहे.छान आहे.एका ( अनिच्छेने रुजू झालेल्या) शिक्षकाचा लळा अतिशय उर्मट, उद्धट समजल्या गेलेल्या समाजातल्या उपेक्षित वर्गातल्या मुलांना कसा लागतो,त्या शिक्षका मुळे या रानफुलांच रूपांतर सुगंधी फुलात कसं होतं याचीच ही कहाणी...
- Sandip R Chavan
ही कहाणी आहे इंग्लंडमधील एका उच्चशिक्षित निवृत्त सैनिकाची जो अपरिहार्य कारणामुळे शिक्षक होतो. नाव एडवर्ड रिकार्डो ब्रेथवेट! ब्रेथवेट यांनी १९५९ साली शिक्षकी पेशातून आलेल्या अनुभवावर आधारित मूळ पुस्तक लिहले आहे. लीना सोहोनी यांनी त्याचा उकृष्ठ मराठी अनुवाद केलेला आहे.
दुसऱ्या महायुद्धानंतर इंग्लडच्या रॉयल एअरफोर्समधून निवृत्त झालेले ब्रेथवेट हे बुद्धिमान इलेक्ट्रॉनिक इंजिनियर आहेत. (होते आता त्यांचं निधन झालं आहे.मृत्यू १२ डिसेंबर २०१६)
निवृत्ती नंतर उच्चपदाच्या चांगल्या नोकरीस लायक असूनही त्यांना वारंवार डावलले जाते. त्यांचा पदोपदी अपमान केला जातो...कारण ते कृष्णवर्णीय(निग्रो) असणे हाच त्यांचा एकमेव दोष आहे. जगभर वसाहती बनवून आपल्या राज्याचा विस्तार करणारे आणि लोकशीच्या बाता मारणारे गोरे इंग्रज मनाने मात्र काळे होते. इंग्रजांच्या दुटुप्पीपणाचा, खोटारडेपणाचा बुरखा या आत्मचरित्रात फाडला गेला आहे. गोरे इंग्रज कृष्णवर्णीय लोकांचे कसे मानसिक शोषण आणि खच्चीकरण करत होते याबद्दल पुस्तकातून माहिती मिळते. चांगल्या ठिकाणी नोकरी मिळवण्यात अपयश आल्याने निराश होऊन आणि नोकरीची गरज म्हणून ब्रेथवेट लंडनच्या ईस्ट एन्ड या गरीब, बदनाम, गलिच्छ वस्तीतील एका शाळेत सामान्य शिक्षकाची नोकरी पत्करतात आणि सुरवात होते त्यांच्या आव्हानात्मक शिक्षकी पेशाला! त्यांचं जीवन बदलून टाकणाऱ्या प्रवासाला…!
या शाळेतील सर्वात मोठ्या मुलांचा वर्ग त्यांना मिळतो. ही मुलं/मुली पौगंडावस्थेतील आहेत. सामन्य मुलांपेक्षा शरीराने मोठी आणि तारुण्यात पदार्पण करणारी आहेत. त्यांचं ओंगळवाणे वागणे, व्यसनं करणे, अस्वच्छ राहणीमान, मुलामुलींचे एकमेकांशी शारीरिक लगट करण्याचे प्रयत्न, कोणत्याही नवीन शिक्षकाला मानसिक त्रास देणे, नवीन शिक्षकाला शाळा सोडून पळून जायला मजबूर करणे अशा त्यांच्या वर्तणुकीचा सामना लेखकाला करावा लागतो. अशा मुलांना सुसंस्कारित करणे, त्यांना समाजात मानाने जगण्यासाठी, आत्मविश्वासाने उभं राहण्यासाठी तयार करणे. ही अवघड कामे लेखक कशी करतो त्यात त्याला कितपत यश येते हा या पुस्तकातील मुख्य विषय आहे.
असंस्कृत, असभ्य, वर्णद्वेष मनात बाळगणाऱ्या शाळकरी मुलाबद्दल त्यांच्या शिक्षकांने विश्वास दाखवला; शिक्षक त्यांच्याशी प्रेमाने वागला; त्याने मुलांच्या समस्यांच्या मुळाशी जाण्याचा प्रयत्न केला; तर ती मुलं बदलतात. जबाबदारीने वागतात. वर्णद्वेष विसरतात. आचरणात चांगला बदल करून शाळेतील इतर लहान मुलांसमोर आदर्श ठेवतात. अभ्यासात प्रगती करतात. हे एका दिवसात साध्य होत नाही. शिक्षक असणारा लेखक त्यासाठी मेहनत घेतो. मुलांना शिकावण्याची पध्दत बदलतो. पालक आणि मुलांच्या भावविश्वात मानाचे स्थान मिळवतो. वेळप्रसंगी मुलांच्या पाठीमागे खंबीरपणे उभा राहतो. यासाठी शाळेच्या प्रेमळ मुख्याध्यापकांची त्यांना सतत साथ मिळते. या शाळेचे मुख्याध्यापक खूप सहनशील, प्रेमळ आणि मुलांचं मन समजून घेणारे आहेत. प्रेमाच्या पायावर शाळेची इमारत तोलून धरण्याचा त्यांचा प्रयत्न आहे. ब्रेथवेट यांना याच शाळेत त्यांची जीवनसाथी (सहकारी शिक्षिका) मिळते.
सूड, द्वेष, राग, हिंसा अशा कोणत्याही भावनेपेक्षा प्रेम ही मोठी शक्ती आहे! एका शिक्षकाला आपल्या वर्गातील उनाड, वाया गेलेल्या विद्यार्थ्यांच्या प्रती वाटणाऱ्या अपार प्रेमाची ही हृदयस्पर्शी कहाणी आहे. वाचकाला खिळवून ठेवणारी ही कादंबरी लेखक बेथवेट यांच्या शिक्षकी पेशात सुरवातीला आलेल्या अनुभवावर आधारलेली आहे. या पुस्तकावर आधारित हॉलिवूड चित्रपटही येऊन गेलेले आहेत.
मला या पुस्तकाबद्दलची माहिती हेरंब कुलकर्णी यांच्या बखर शिक्षणाची या पुस्तकातून मिळाली. शिक्षक कसा असावा याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे ब्रेथवेट! त्यांनी त्यांच्यातील शिक्षकाला उच्च पातळीवर नेऊन ठेवले आहे आणि समस्त शिक्षकांना आदर्श घालून दिलेला आहे.
भारतात आज खाजगी शिक्षणसंस्थांचे आलेले उदंड पीक, सरकारी/अनुदानित शाळेतील/महाविद्यालयाततील कायम असणाऱ्या शिक्षक/प्राध्यापकांची विद्यार्थ्यांबद्दलची अनास्था; बहुसंख्य काँट्रॅक्ट भरती केलेले शिक्षक व त्यामुळे त्यांना आलेले नैराश्य; प्राथमिक ते विद्यापीठ शिक्षकांची समाजाशी-विद्यार्थ्यांशी तुटलेली नाळ; शिक्षकी पेशाचे विसरले गेलेले भान; कुठेच रोजगार नाही म्हणून नाइलाजाने शिक्षक झालेले शिक्षक; संस्था चालकांना लाखों रुपये देऊन व वशिलेबाजी करून मिळवलेली नोकरी; प्राथमिक/माध्यमिक शाळेतील मुलांची मानसीकता त्यांचं निरागस मन समजून घेण्यात आलेलं अपयश इत्यादी अनेक दोष आजच्या बहुसंख्य शिक्षकांमध्ये दिसतात. काही शिक्षक याला अपवाद आहेत; जीव तोडून, पदरच्या खर्चाने, प्रतिकूल परिस्थितीत अत्यंत कष्टाने आणि नेटाने आपले कर्तव्य पार पाडत आहेत त्याच्याबद्दल पूर्ण आदर आहे. परंतु त्यांची संख्या हाताच्या बोटावर मोजण्याइतकीच आहे. ब्रेथवेट यांचं #टू_सर_विथ_लव्ह हे पुस्तक दिशा हरवलेल्या सर्व शिक्षकांना दिशादर्शक आहे. पालकांनाही मार्गदर्शक आहे.
आपल्याला घायाळ करायला टपलेल्या लोकांपेक्षा आपणाला खूप मोठे व्हायचे असेल तर निरर्थक वाद टाळून प्रतिकूल परिस्थितीतही मोठ्या संयमाने मार्गक्रमण करायला हवे. जीवनाचे हे तत्वज्ञान सांगणारा ब्रेथवेट (शिक्षक) प्रत्येक तरुणाला, तरूणाईकडे वाटचाल करणाऱ्या प्रत्येकाला प्रेरणादायी आहे.
- Ashwini Bartakke
खूप प्रेरणादायी पुस्तक!!!
- अभिगंध शाली
लेखक हा उच्चशिक्षकीत, बुद्धिमान, इलेक्ट्रॉनिक इंजिनिअर.
दुसऱ्या महायुद्धात रॉयल एअरफोर्समध्ये यशस्वी कामगिरी.
त्यातील निवृत्तीनंतर नोकरीसाठी प्रयत्न करताना कृष्णवर्णी म्हणून अतोनात मानहानी यातून सुरु झालेले कथानक एका वेगळ्या शिक्षण प्रयोगांचा पायंडा घालतो.
शिक्षक हा आपले काम यांत्रिकपणे करुच शकत नाही कारण विद्यार्थी हा जीवंत झरा त्याचे प्रेरणास्रोत असते.
लेखकाची मानहानी, उपेक्षा यात अडकण्यापेक्षा मिळालेल्या संधीचे सोनं करण्याची जिद्द खूपच प्रेरणादायी आहे. चटकन निराश होणाऱ्यांनी तर जरुर वाचावे कारण त्यावर मात करायला लावणारे अनेक संदर्भ यात आहेत.
समस्या सोडवण्यापूर्वी त्या समस्यांशी झुंजणाऱ्यांशी भावनिक अनुबंध तयार व्हावे लागतात हे सांगणारे प्रसंग सामजिक बांधिलकीची जाणीव करुन देतो.
लेखक आपल्या कामावर इतरांच्या आधी आपला विश्वास, निष्ठा आणि प्रेम हवे हे अनुभवातून सांगताना त्याचे अवास्तव चित्रण करत नाही.
सध्याच्या काळात practical teaching असे वारे वहात असताना त्याचे अनेक वर्षांपूर्वी केलेले यशस्वी प्रयोग वाचताना सध्याच्या practical based teaching चे कडबोळे आठवून सल वाटते.
शिक्षण हा व्यवसाय नसून साधना आहे मानणाऱ्या प्रत्येकाने जरुर वाचावे असे हे पुस्तक आहे.
अभिगंधशाली..
- NEWSPAPER REVIEW
एक अभिजात कलाकृती…
‘टू सर, विथ लव्ह’ ही एक अभिजात कलाकृती आहे. जगाच्या पाठीवर कुठेही गेले तरी ‘मानवाचा’ मूळ चेहरा झाकून राहत नाही याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे हे पुस्तक होय. माणसामाणसांतील वर्णद्वेष, राग, लोभ, मोह, माया, तारुण्याकर्षण, सूड, कृतज्ञता अशा अनेकानेक भावनांनी वाचकांस चिंब भिजवणारी ही कादंबरी आहे. लीना सोहोनी यांनी अतिशय सहज, सोप्या आणि ओघवत्या शैलीत या मूळ इंग्रजी भाषेतील कादंबरीचा अनुवाद केला आहे. रसिकांनी आवर्जून याचा वाचनानंद घेतलाच पाहिजे अशी लाख मोलाची ही कादंबरी!
‘टू सर, विथ लव्ह’ या कादंबरीचे चार मुख्य स्तर आहेत. ‘गोरीपान’ युरोपियन माणसे आणि ‘काळ्या रंगाच्या’ निग्रो व्यक्ती यातील वर्णद्वेषाची भिंत, ‘शाळकरी मुले आणि शिक्षक यांचे नाते’ ‘तरुण स्त्री, पुरुषांतील एक नैसर्गिक आकर्षण’, ‘प्रेमाची शक्ती’!
या कादंबरीची रचना आत्मकथात्मक आहे. उच्चशिक्षित, भारदस्त व्यक्तिमत्त्वाचा, बुद्धिमान आणि संवेदनशील मनाचा तरुण मिस्टर ब्रेथवेट आपली कथा सांगतोय. वाचकाशी अगदी अनौपचारिकपणे संवाद साधतोय. एअरफोर्समध्ये नोकरी करत असताना, आपण ‘निग्रो’ आहोत ही भावनाच त्याला कधी जाणवली नव्हती. भरपूर मान, रुबाब त्याला लाभला होता. परंतु युद्ध संपल्यावर, एअरफोर्समधून निवृत्त झाल्यावर वर्णद्वेषाचा तो बळी ठरू लागला. शिक्षकाची नोकरी तो स्वीकारतो. प्रथम तेथील असंस्कृत, दारिद्र्य पाचवीला पुजलेले विद्यार्थी त्यास अध्यापक म्हणून स्वीकारण्यास तयार नसतात. मिस्टर ब्रेथवेट त्या मुलांना कसे आपलेसे करतात, कसे पाठ शिकवून आपल्या पायांवर उभे करतात. सुजाण नागरिक बनवतात याची अगदी हृदयस्पर्शी वास्तवता दिसते. तेथील एक गौरवर्णीय अध्यापिका ब्रेथवेटच्या प्रेमात पडते. संसाराच्या, विवाहाच्या दृष्टीने हे दोघे कशी पावले उचलतात, सामाजिक संकेतांना कसे तोंड देतात याचे खूप नाजूकपणे केलेले चित्रण हे उत्तम, त्याच्या दर्जाची नोकरीच कोणी त्याला देईना! नाईलाजाने, युद्धपीडित, दरिद्री, मागासलेल्या एका बदनाम असलेल्या हायस्कूलमध्ये या कादंबरीचे वैशिष्ट्य!
‘वर्णद्वेषाबद्दल’ कादंबरीत केलेले भाष्य, सांगितलेले वास्तव वाचकास अंतर्मुख करते. सर्व प्रकारची पात्रता अंगी असताना, केवळ काळ्या रंगामुळे आपण डावललो जातोय ही भावना नायकास दु:खासह होते. ‘वर्णद्वेष’ या पूर्वग्रहाच्या चिमटीत सापडून तो एखाद्या कीटकासारखा तडफडत होता. त्याच्या रागाचा पारा आता परका चढत चालला होता, की त्याला इतरांच्या प्रत्येक शब्दाचा, कृतीचा आणि कटाक्षाचा, आविर्भावाचा राग येत चालला होता. प्रत्येकाच्या अंगात ही वर्णद्वेषी वृत्ती दडी मारून बसली आहे, अशी त्याची खात्री होते. मिस्टर ब्रेथवेट शेवटी हे सर्व स्वीकारतात. शांतपणे प्रत्येक प्रसंगास सामोरे जातात. अमेरिकेत उघडपणे वर्णद्वेष दिसतो तर ब्रिटनमध्ये छुपा! त्याच्या गौरवर्णीय प्रेयसीबरोबर तो एका उत्तम दर्जाच्या उपहारगृहात जातो. तेथील वेटर उर्मटपणे ब्रेथवेटची मानहानी करतो. ब्रेथवेट तो अपमान सहन करतो, परंतु त्याच्या गौरवर्णीय प्रेयसीला ते खूप जड जाते. हा प्रसंग या कादंबरीचा ए उच्चतम, उत्कंट बिंदू होय. (पान १५४) विद्यार्थ्यांच्या मनातील द्वेषभावना तो कशी यशस्वीपणाने नाहीशी करतो यातील त्याच्या ‘मनातील उलघाल’ अतिशय समर्थ शब्दांत व्यक्त होते. (पान १७६) वर्णद्वेषाबद्दलची भावनासुद्धा अतिशय संयमित शब्दांत व्यक्त होते, ‘‘सुरुवातीला सगळं कसं फार भयंकर वाटायचं, पण हळूहळू मीपण शिकत चाललोय... या काळ्या कातडीच्या आत कसं सन्मानपूर्वक जगायचं ते मी हळूहळू शिकतोय.’’
कादंबरीचा नायक प्रथमच अध्यापन क्षेत्रात उतरतो, परंतु यशस्वी शिक्षक होण्याची वाट कशी चोखंदळतो हे वाचण्यासारखे आहे. आदर्श शिक्षक कसा असावा याचा वस्तुपाठ कादंबरी देते. विद्यार्थ्यांचे व्यक्तिमत्त्व घडवताना ते राहत असलेला परिसर, त्यांच्या घरची परिस्थिती शिक्षकाने जाणून घेतली पाहिजे. विद्याथ्र्यांचा विश्वास मिळवला पाहिजे. त्यांच्या भावनांशी एकरूप व्हायला हवे. ‘‘शाळेचा अभ्यास करताना विद्यार्थ्यांची गोडी टिकून राहावी म्हणून मी हरतऱ्हेचे प्रयत्न करता असे. त्यांचा अभ्यास अजून बराच भरून काढायला हवा होता. माझं शिकवणं अगदी अनौपचारिक पद्धतीनं चालायचं. मी मुलांना एक ज्ञानाचा धागा द्यायचो त्यावर त्यांनी स्वत:चे विचार व्यक्त करावेत, पाठ्यपुस्तकात उपलब्ध असलेली माहिती वापरून स्वत:चे दृष्टिकोन मांडावेत, असं माझं त्यांना सतत सांगणं असे.’’ (पान ९९)
वर्णद्वेषाच्या पार्श्वभूमीवर दोघांत फुलणारे प्रेम खूप सुंदर शैलीत आलंय, ‘‘तिच्या चेहऱ्यावरचं लोपलेलं हसू परत आलं. तिच्या हसऱ्या चेहऱ्यानंच तर मला भुरळ घातली होती. आधी तिच्या ओठांच्या दोन्ही कोपऱ्यांपासून त्या हसण्याला सुरुवात व्हायची आणि मग वीज लखलखत जावी तसं ते तिच्या डोळ्यांपर्यंत पोहोचायचं.’’
मिस्टर ब्रेथवेटच्या अध्यापनाचा काळ साधारण आठ महिन्यांचा होत पण या दरम्यान स्वत:च्या कौशल्याने त्याने मुले घडविली होती. ‘‘मुलं आतून चांगली खंबीर झाली होती, ही मुलं आयुष्यात चांगली प्रगती करणार होती, उत्तम नागरिक होणार होती!’’
सर्व क्षेत्रांतील व्यक्तींनी आपल्या घरातील सगळ्यांना अवश्य वाचायला लावावे असे हे उत्कृष्ट पुस्तक!